سمانه تقدیر

 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

S_taghdir@iust.ac. ir

چکیده

شناخت مراتب و فرایند ادراک انسان و نحوه تعامل او با هستی از موضوعات مهم در حوزه معماری است. در دوران معاصر، صاحب‌نظران حوزه معماری به شناخت مراتب ادراک انسان و نقش آن در فرایند خلق و ادراک آثار معماری بیش از پیش توجه نشان داده‌اند و با انتقاد از دیدگاه مدرن در توجه صرف به مرتبه حسی ادراک، آن هم با تمرکز بر حس بینایی، لزوم توجه به همه مراتب ادراک انسان را مطرح می‌کنند. البته امروزه حوزه‌ای که ادراک در آن بررسی می‌شود بیشتر حوزه روان‌شناسی محیط است. اما رویکرد پژوهش حاضر متفاوت است. از منظر این پژوهش، یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که می‌تواند در فهم چیستی ادراک و فرایند آن کمک کند فلسفه است. لذا با مبنا قرار دادن دیدگاه حکمت متعالیه به عنوان شالوده نظری خود در مرحله اول با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی به تعریف انسان، قوای ادراکی و مراتب ادراک انسان و فرایند تحقق‌پذیری هر یک از مراتب می‌پردازد و در مرحله بعد با استفاده از روش استنباط و استدلال منطقی تناظر میان مراتب ادراک انسان و عوالم هستی را نشان می‌دهد و با کمک مدل‌هایی مراتب و مراحل ادراک انسان از هستی را تبیین می‌کند؛ و بر اساس آنها به بیان چگونگی تأثیرگذاری مرتبه ادراک انسان و سطح تعامل او با هستی بر شکل‌گیری کیفیت آثار معماری می‌پردازد.

بر اساس پژوهش صورت‌گرفته، می‌توان گفت انسان دارای چهار سطح ادراک (حسی، خیالی، عقلی و شهودی) متناظر با عوالم هستی است، و قوای ظاهری (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) و باطنی (حس مشترک، خیال، واهمه، حافظه و متصرفه) به تحقق ادراک او کمک می‌کنند. مطالعات نشان می‌دهد ادراک انسان منجر به ایجاد خزانه‌ای از معنا و صورت در نفس انسان می‌شود که این خزانه مهم‌ترین منبع شکل‌دهی به ایده‌ها در انسان هنرمند است؛ زیرا انسان معمار با کمک قوه متصرفه خود و با مراجعه به خزانه معنا و صورت در نفس خود اقدام به آفرینش می‌کند. لذا کیفیت محتوای این خزانه بر کیفیت خلق آثار معماری تأثیرگذار است. همچنین بر اساس دیدگاه حکمت متعالیه، استعدادهای ذاتی انسان و مهارت‌های اکتسابی او نیز در کیفیت آثار معماری مؤثرند.

کلیدواژگان: مراتب ادراک، فرایند ادراک، خلق، آثار معماری، حکمت متعالیه

منابع

1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (۱۳۶۶). شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، تهران: حکمت.
2. ارشد ریاحی، علی، و واسعی، صفیه (۱۳۹۰). ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک از نظر ملاصدرا. مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، س۴۳، ۸۶ (۲)، ۴۵-۹٫
3. ارشد ریاحی، علی و اسکندری، حمیدرضا (۱۳۸۹). مراتب تکامل نفس از دیدگاه ملاصدرا. انسان‌پژوهی دینی. ۲۴ (۷)، ۱۳۷-۱۲۵٫
4. بلخاری قهی، حسن (۱۳۸۴). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. در: دفتر دوم: کیمیای خیال. تهران: سوره مهر.
5. پالاسما، یوهانی (۱۳۸۸). چشمان پوست: معماری ادراکات حسی، ترجمه: رامین قدس. تهران: گنج هنر، پرهام نقش، چاپ اول.
6. تقدیر، سمانه (۱۳۹۳). ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری بر اساس مبانی حکمت متعالیه. رساله دکتری. گروه معماری. دانشگاه علم و صنعت ایران.
7. تقوی، سید محمدرضا، حسینی، سید علی‌اکبر، سلیمی، سید حسین، و ملازاده، جواد (۱۳۸۸). مقدمه‌ای بر مفروضات و جایگاه کشف و الهام در فرایند یادگیری از دیدگاه عالمان اسلامی. تربیت اسلامی. ۴ (۸)، ۱۴۱-۱۶۰٫
8. حسن‌زاده آملی، حسن (۱۳۸۶). صد کلمه در معرفت نفس. قم: نشر قیام.
9. حسن‌زاده آملی، حسن.(۱۳۸۰)عیون،مسائل نفس و شرح آن.ج۱و۲٫ترجمه احمدیان ابراهیم , بابایی سید مصطفی،قم :نشر بکا
10. حسن‌زاده آملی، حسن (۱۳۷۷). هزار و یک نکته. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
11. حسین‌زاده، محمد (۱۳۸۵). حواس باطنی از منظر معرفت‌شناسی. معرفت فلسفی، ۴ (۳): ۱۰۸-۶۵٫
12. رحیم‌پور، فروغ (۱۳۸۵). مبانی و آثار مجرد یا مادی بودن قوه خیال از دیدگاه ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا. مجله دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ۴۶ (۲)، ۱۳۹-۱۱۹٫
13. سامه، رضا (۱۳۹۴). معماری و کیفیت زندگی انسان در نظام معرفتی اسلام، قزوین: جهاد دانشگاهی واحد قزوین. چاپ اول.
14. شجاری، مرتضی (۱۳۸۸). تجلی توحید در نفس انسانی از منظر ابن‌عربی و ملاصدرا. مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام. ۸۲ (۴۱)، ۱۴۶-۱۱۵٫
15. شریف‌زاده، بهمن (۱۳۸۴). فطرت، قوای نفس، منبع یا حالت؟. قبسات. ۱۰ (۳۶)، ۳۷-۲۳٫
16. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳ الف). شواهد الربوبیه. ترجمه و شرح: جواد مصلح، تهران: سروش. چاپ سوم.
17. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳ ب). ترجمه اسفار. محمد خواجوی. تهران: مولا.
18. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۳۷۸). الاسفار الاربعه. ج۸٫ تهران: دار المعارف الاسلامیه.
19. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۳۷۵). رساله الشواهد الربوبیه. مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین. تحقیق و تصحیح: حامد ناجی اصفهانی. تهران: حکمت.
20. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۳۶۱). العرشیه. تصحیح: غلامحسین آهنی. تهران: مولا.
21. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۴۱۰). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ج۹، ۲، ۳، ۸٫ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
22. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (۱۹۸۱). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. ج۱٫ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
23. طوسی، نصیرالدین (۱۳۷۵). شرح الاشارات والتنبیهات، ج۲٫ بی‌جا: نشر البلاغه. چاپ اول.
24. لنگ، جان (۱۳۹۰). آفرینش نظریه معماری. ترجمه: علیرضا عینی‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ پنجم.
25. مشکینی اردبیلی، علی (۱۳۴۸). اصطلاحات الاصول. قم: حکمت ۱۲۱
26. مطهری. مرتضی (۱۳۶۱). شناخت در قرآن. بی‌جا: نشر سپاه پاسداران.
27. مقدادی اصفهانی، علی (۱۳۸۴). نشان از بی‌نشان‌ها، ج۱، تهران: نشر جمهوری.
28. نامور مطلق، بهمن (۱۳۸۴). تخیل و خلاقیت هنری. مقالات اولین هم‌اندیشی تخیل هنری (صص. ۲۱۷-۱۹۳). تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
29. ندیمی، هادی (۱۳۸۰). بهاء حقیقت: مدخلی بر زیبایی‌شناسی معماری اسلامی. صفه ۳۳، ۵۷-۴۷٫
30. نقره‌کار، عبدالحمید (۱۳۹۰). رساله نظریه‌پردازی در محوریت تعامل انسان ‌با ایده‌های فضایی‌هندسی در معماری، ؟؟؟.
31. نقره‌کار، عبدالحمید (۱۳۸۷). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
32. نقی‌زاده، محمد، و استادی، مریم (۱۳۹۳). مقایسه تطبیقی مفهوم ادراک و فرایند آن در فلسفه و روان‌شناسی محیط و کاربرد آن در طراحی شهری. پژوهش‌های معماری اسلامی، ۱ (۳)، صص. ۱۴-۳٫
33. هال، استیون، پالاسما، یوهانی، و گومز، آلبرتوپرز (۱۳۹۴). پرسش‌های ادراک: پدیدارشناسی معماری. ترجمه: علی اکبری و محمدامین شریفیان، تهران: پرهام نقش. چاپ اول.
34. Gibson, J. J. (1966). The Senses Considered as Perceptual Systems, Houghton, Mifflin, Boston.