تبیین رابطه فقه نظام و علوم انسانی و نقش آن در تحقق تمدن نوین اسلام
امین‌رضا عابدی نژاد
دکترای فلسفه تطبیقی و استاد حوزه علمیه قم، ایران، قم
abedidavarani@gmail.com
چکیده
تبیین رابطه میان فقه نظام و علوم انسانی یکی از مهمترین مقدمات و لوازم تحقق نوین اسلامی است. فقه نظام، رویکردی است فقهی که عهده‌دار کشف و استنباط احکام نظامواره جامعه اسلامی در ابعاد متنوع آن است. بنا بر تحلیل روشن می‌شود که اعتبارات و احکام فقه نظام همان احکام و اعتبارات نظام اجتماعی اسلام است. تمدن اسلامی نیز همان کلاننظام اجتماعی کارآمد است. در واقع تمدن اسلامی به نظام اسلامی تحویل می‌یابد و نظام اسلامی نیز بر فقه نظام مبتنی می‌شود. از سوی دیگر اهداف علوم انسانی دستیابی به اهداف نظام اجتماعی و برداشتن موانع و مشکلات در این مسیر است. با ارائه این تصویر می‌توان به چهار نحو رابطه میان فقه نظام و علوم انسانی قائل شد. نخستین نوع ارتباط، ارتباط در موضوع است. علوم انسانی، علم معرفت به امور انسانی و پدیده‌های اجتماعیاند. ازآنجاکه استنباط هر حکمی در فقه نظام متوقف بر شناخت موضوعات اجتماعی است، علوم انسانی می‌توانند موضوعات مسائل فقه نظام را توصیف و تبیین کنند. علوم انسانی در هدف نیز با فقه نظام ارتباط دارند. فقه نظام با استنباط اهداف نظام اجتماعی به عنوان هدف مشترک میان علوم انسانی و فقه نظام، می‌تواند به علوم انسانی جهت ببخشد. فقه نظام همچنین می‌تواند به تجویزات علوم انسانی، اعتبار و حجیت دهد. این اعتبار و حجیت می‌تواند تجویزات علوم انسانی را در جهت اهداف نظام اسلامی و تمدن نوین اسلامی مستقر سازد. همچنین در جامعه اسلامی اعتبارات و احکام شرعی بافت اعتباری علوم انسانی را تشکیل می‌دهند. این بافت اعتباری تعیینکننده نوع کنش انسانها و کنشگران اجتماعی خواهد بود. به همین دلیل، به میزان تفاوت بافت اعتباری در هر جامعه، کنش‌های انسانی متفاوت خواهند بود.
کلیدواژگان: فقه نظام، علوم انسانی، تمدن نوین اسلامی.
منابع
- قرآن کریم.
- آقابخشی، علی، و افشارزاده، مینو (۱۳۷۹). فرهنگ علوم سیاسی. تهران: نشر چاپار.
- اسدی حلّی، جمالالدین احمد بن محمد (۱۴۰۷ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. جلد قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- اسدی حلی، جمالالدین احمد بن محمد (۱۴۱۰ق). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان. جلد قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- بیرو، آلن (۱۳۷۰). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه باقر ساروخانی. تهران: مؤسسه کیهان.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶). اسلام و محیط زیست. قم: مرکز نشر اسراء.
- حسنی، سیدحمیدرضا، و علیپور، مهدی (۱۳۹۰). پارادایم اجتهادی دانش دینی (پاد). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- حلّی، فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف (۱۳۸۷ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. جلد قم: مؤسسه اسماعیلیان.
- دلاور، علی (۱۳۹۶). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.
- راسخ، کرامتالله (۱۳۹۱). فرهنگ جامع جامعهشناسی و علوم انسانی. شیراز: دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم.
- سروش، عبدالکریم (۱۳۷۹). درس‌هایی در فلسفه علم الاجتماع. تهران: نشر نی.
- سیوری حلّی، مقداد بن عبدالله (۱۴۰۴ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. جلد قم: کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
- شاله، فیلیسین (۱۳۴۷). شناخت روش علوم یا فلسفه علمی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- شایانمهر، علیرضا (۱۳۷۹). دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی. تهران: سازمان انتشارات کیهان.
- شریفی، احمدحسین (۱۳۹۳). مبانی علوم انسانی اسلامی. تهران: آفتاب توسعه.
- صدر، سیدمحمدباقر (۱۴۲۱ق). الإسلام یقود الحیاه (جلد پنجم موسوعه الشهید الصدر). قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
- صدر، محمدباقر (۱۴۲۵). مجموعه مقالات، منهج البحث العلمی عند الامام الصدر، .
- صدر، سیدمحمدباقر (۱۴۲۱ق). مدرسه الاسلامیه (جلد پنجم موسوعه الشهید الصدر). قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصّصیه للشهید الصدر.
- صدر، سیدمحمدباقر (۱۴۲۴ق). اقتصادنا (جلد سوم موسوعه الشهید الصدر). قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
- صدری، احمد (۱۳۸۰). مفهوم تمدن و لزوم احیاء آن در علوم اجتماعی. تهران: مرکز بینالمللی گفتوگوی تمدن‌ها.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین (۱۳۸۷). اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
- عابدینژاد داورانی، امین‌رضا (۱۳۹۴). فقه تمدن چیستی و ماهیت، همایش اولین هفته علمی تمدن نوین اسلامی.
- عابدینژاد داورانی، امین‌رضا (۱۳۹۵). ماهیت و الزامات فقه پیشرفت، پایاننامه دکتری. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (۱۴۰۰ق). القواعد و الفوائد. قم: کتابفروشی مفید.
- عاملی (شهید ثانی)، زینالدین بن علی (۱۴۱۶ق). تمهید القواعد الاصولیه و العربیه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- فروند، ژولین (۱۳۸۵). نظریه‌های مربوط به علوم انسانی. ترجمه علیمحمد کاردان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- قانصوه، محمود (۱۴۱۸ق). المقدمات و التنبیهات فی شرح أصول الفقه. جلد بیروت: دارالمورخ العربی.
- محیطی اردکان، حسن (۱۳۹۰). نقش آموزه معاد در بازسازی علوم انسانی. پایاننامه کارشناسی ارشد. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مشکینی اردبیلی، علی (۱۴۱۶ق). اصطلاحات الأصول ومعظم أبحاثها. قم: نشر الهادی. چاپ ششم.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۱). جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۲۷ق). دائرهالمعارف فقه مقارن. قم: انتشارات مدرسه امام علی۷٫
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱). تفسیر نمونه. جلد تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ دهم.
- موسوی خمینی، سیدروحالله (۱۴۲۰ق). الرسائل العشره. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;.
- میرنصیری، سیدروحالله (۱۳۹۴). موضوع، روش و هدف علوم انسانی از منظر علامه طباطبائی. پایاننامه کارشناسی ارشد. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مطهری، مرتضی (۱۳۸۲). مجموعه آثار. جلد ۱۹-۲۱٫ تهران: صدرا.
- نظری، روحالله، و مظاهری، لیلی (۱۳۹۰). ارتباط تورم و توزیع درآمد در ایران، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی. ۲۸۴: ۲۰۶-۲۲۱٫
- وینچ، پیتر (۱۳۸۶). ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه. ترجمه گروه سمت. تهران: سمت.
