دکتر محمّد نقی‌زاده (عضو هیئت علمی دانشگاه و پژوهشگر مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران)

چــکیــــده

بی‌تردید از گذشته های دور شهرها و مجتمعهای زیستی یکی از اصلی‌ترین آثار هر تمدّنی بوده‌اند. شهرها یا مدائن جلوه عینی هر تمدّن و فضای زیست اهل آن هستند. علاوه بر این، شهرها می‌توانند به عنوان مقوّم مبانی و تسریع‌کننده حرکت مردمان به سمت پیشرفت مورد نظرشان ایفای نقش کنند؛ یا بالعکس، نمایش از خود بیگانگی و بحران هویّت مردم و بیانگر مقلّد بودن آنها و زمینه‌ساز دور شدن مردمان از اهداف عالی زندگیشان باشند. شهرها نماد تمدّنها، ظرف زندگی مردمان هر تمدّن، تجلّی کالبدی و عینی باورهای جامعه و جلوه الگویی هستند که اهل مدینه برای پیشرفت انتخاب کرده‌اند. در واقع، مردمان و اهل یک تمدّن، شهر خویش را چنان بنا می­کنند که بتوانند آن گونه که الگوی ایده‌آل و مطلوبشان اقتضا می‌کند در آن زندگی کنند. به عبارت دیگر، مردمان، شهر را آن گونه سامان می­دهند که بتوانند به شیوه­ای که آرمانها و ایده‌آلهایشان می­گوید زندگی کنند. بنابراین، بین شهر و مردمان با الگوی آرمانی­ای که برای خویش برگزیده‌اند رابطه‌ای غیرقابل‌انکار است.

علاوه بر آن، با توجّه به این که در فرایند ظهور هر اثر انسانی (و از جمله شهر به عنوان مجموعه­ای از آثار انسانی) گام اوّل و فضای آغازین حضور در فضای اندیشه یا جهانبینی است، شناخت اصول جهانبینی و جهت­دهنده فعّالیتهای انسانی که علوم انسانی جلوه­هایی از آن هستند، ضرورتی بنیادین است. به این ترتیب، در فرایند شناخت بارزه­های فضای ظهور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، آگاهی به اصول و مبانی جهانبینی توحیدی اسلام که هادی اندیشه مسلمانان و به عبارت بهتر هادی و سامان­دهنده علوم انسانی مورد استفاده و مورد استناد هستند یک ضرورت است.

در همه جوامع دنیای معاصر نیز سعی بر آن است که شهرها و فضاهای زیست بر اساس مبانی الگویی که برای پیشرفت و توسعه جامعه (اعم از برنامه­های توسعه یا توسعه پایدار) تدوین شده و ملاک عمل قرار دارند، طرّاحی و برنامه­ریزی و ایجاد و مدیرییت شوند؛ تا به این وسیله فضا و محیط مناسب و مطلوب زندگی مردمان را فراهم کنند؛ تا در آن محیط و فضا و شهر، مردم بتوانند آن گونه که الگو و ایده­آلهایشان تبیین نموده و آن گونه که به آنان القا شده و آن طور که آرزو دارند زندگی نموده و به آرمانها و اهداف الگوی مورد نظر خویش دست یابند.

نقش و تأثیر علوم انسانی (به معنای عام آن که به جهانبینی و باورها و اعتقادات و فرهنگ مربوط می­شود) بر تبیین الگوهای پیشرفت و بر تدوین برنامه­های متناسب با آن امری مسلّم است. به این ترتیب، تأثیر علوم انسانی در تدوین برنامه­های توسعه شهری نیز امری غیرقابل­انکار است. علاوه بر آن، با عنایت به تأثیرپذیری الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از مبانی نظری و فکری اسلام، تأثیر جهانبینی توحیدی اسلام بر تدوین مبانی نظری شهرسازی اسلامی امری لازم­الرّعایه است. برخی از اصلی­ترین سؤالاتی که مقاله در پی توضیح پاسخ آنها خواهد بود عبارتند از:

1. جایگاه اندیشه و جهانبینی در سامان دادن سؤالات و تولید علم؟
2. موضوع جایگاه اندیشه در شکلگیری علوم انسانی؟
3. جایگاه ظهور شهر در ظهور تمدّن؟

با عنایت به آنچه به اجمال ذکر شد، سعی شده است تا در مقاله حاضر، نقش و تأثیر مبانی فکری اسلام که بر شکلگیری الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت اثرگذار هستند، در تدوین مبانی نظری شهر اسلامی نیز (به عنوان ظرف فعّالیتهای جامعه پیشرفته بر اساس الگوی اسلامی ایرانی) مورد بررسی و اثبات قرار گیرد. و در نهایت، مبانی و اصول شهر و محیط زندگی اسلامی را که متناسب با نحوه زیستی که الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برای ایرانیان تبیین می­نماید، تدوین و در اختیار قرار دهد.

به منظور انجام مطالعه و وضوح بحث، از شیوه­های مختلفی برای تحقیق در موضوع استفاده خواهد شد. که اهمّیت آنها عبارتند از شیوه اکتشافی برای تبیین رابطه جهانبینی توحیدی با علوم انسانی و فرایند خلق آثار، روش تحقیق تحلیلی برای شناخت رابطه علوم انسانی در تبیین ساختار و سازمان شهر (به عنوان ظرف جامعه و فضای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت) و روش تحلیل توصیفی برای انتخاب و معرّفی نمونه­های متناسب با بحث.

کلیدواژه­ها: علوم انسانی، شهر، الگوی ایرانی اسلامی

مــراجــع

• قرآن کریم
• نهج‌الفصاحه (مجموعه ‌کلمات‌قصار رسول‌اکرم^ص)، ترجمه ابوالقاسم‌ پاینده، جاویدان، تهران، ۱۳۷۷
• نهج‌البلاغه (مجموعه خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار امام علی‌بن‌ابیطالب^ع)، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۸
• توحید مفضّل، امام جعفر صادق، ترجمه ملامحمّدباقر مجلسی، انتشارات فقیه، تهران، ۱۳۵۹
• اصول کافی (ج۴-۱)، کلینی‌الرّازی، تألیف ابی‌جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق، ترجمه سیّدجواد مصطفوی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم­السّلام، تهران، بی­تا

• آل‌احمد، جلال‏، غرب‌زدگی، انتشارات رواق، تهران، ۱۳۴۱
• ابراهیمی، محمّدحسن، مدخل بحث در باره شهر اسلامی، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• اسلامی، علی­ناصر و ماسیمو مورینی، پرسش پژوهشگران غربی از هویّت شهر اسلامی، ترجمه مجید محمّدی، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• افشار نادری، کامران، مشترکات شهرسازی جهان اسلام، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• بورکهاردت، تیتوس، مدخلی بر اصول و روش هنر دینی، ترجمه جلال ستّاری، در مجموعه مقالات مبانی هنر معنوی (گردآورنده: علی تاجدینی)، دفتر مطالعات دینی هنر، تهران، ۱۳۷۲
• حایری، محمّدرضا، برای اسلامی کردن سیمای شهر چه می­توان کرد؟ (میزگرد)، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• حجّت، مهدی، برای اسلامی کردن سیمای شهر چه می­توان کرد؟ (میزگرد)، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• داوری اردکانی، رضا، اسلام و علم دوستی، نامه فرهنگستان علوم، شماره ۱۲،۱۳، تهران، فرهنگستان علوم ایران، ۱۳۷۸
• سعید، ادوارد، شرق‌شناسی، ترجمه اصغر عسکری خانقاه و حامد فولادوند، مؤسّسه مطبوعاتی عطایی، تهران، ۱۳۶۱
• ———-، شرق‌شناسی، ترجمه عبدالرّحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۳
• طباطبایی، [علامه]سیّدمحمّدحسین، تفسیر المیزان ج ۷، محمّدی، تهران، بی‌تا
• عاملی، [شیخ]حرّ، کلّیّات احادیث قدسی، ترجمه­کریم­فیضی، انتشارات قائم‌آل‌محمّد، قم، ۱۳۸۵
• فرجامی، امیر، برای اسلامی کردن سیمای شهر چه می­توان کرد؟ (میزگرد)، مجلّه آبادی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۷۵
• گلشنی، مهدی، از علم سکولار تا علم دینی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷
• مطهّری^ره، [شهید]مرتضی، مسأله شناخت، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۶۷
• ———-، آشنایی با علوم اسلامی حکمت عملی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۶۱
• ———-، علل گرایش به مادّیگری، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۵۷آ
• ———-، عدل الهی، صدرا قم، ۱۳۵۷ب
• نصر، سیّدحسین، نظر متفکّران اسلامی در مورد طبیعت، خوارزمی، تهران، ۱۳۵۹
• نقی‌زاده، محمّد، روایتی ایرانی از حکمت، معنا و مصادیق هنر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (زیرچاپ)، تهران، ۱۳۸۸
• ———-، جایگاه فرهنگ اسلامی در آموزش هنر، معماری و شهرسازی، سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور، تهران، ۱۳۸۶
• ———-، معماری و شهرسازی و اسلامی (مبانی نظری)، انتشارات راهیان، اصفهان، ۱۳۸۵
• ———-، جایگاه طبیعت و محیط زیست در فرهنگ و شهرهای ایرانی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ۱۳۸۴
• Abu-Lughod, Janet. Cairo: Perspective and Prospectus. in Brown, L. Carl (ed). From Madina toMetropolis: Heritage and Change in the Near Eastern City. The Darvin Press. Princeton, New Jersey.1973
• ———-. Contemporary Relevance of Islamic Urban Principles. in A. Germen (ed.). Islamic Architecture and Urbanism. King Faisal University, Dammam. 1983.
• Akbar, Jamel. Crisis in the Built Environment: The Case of the Muslim City. Concept Media, New York, 1988- Hakim, Besim. Arabic- Islamic Cities: Building and Planning Principles. Kegan Paul International, London. 1986.
• Ardalan, Nader and Bakhtiar, Laleh. The Sense of Unity. University of Chicago Press. Chicago. 1973.
• Brown, Carl L. (ed). From Madina to Metropolis: Heritage & Change in the Near Eastern City. The Darwin Press. New Jersey. 1973
• Ibrahim, Saad Eddin. Cairo: A Sociological Profile. In Architectural Transformation in the Islamic World (9th: 1984 Cairo, Egypt). Concept Media Pty. Singapore. 1985.
• Kuban, Dogam. Prepared Community. In Holod Renata(ed.). Toward an Architecture in the Spirit of Islam. The Age Khan Awards. Philadelphia. 1980.
• Haider, S. Gulzar. Habitat and Values In Islam: A Conceptual Formulation of an Islamic City. In Sardar, Ziauddin (Ed). The Touch of Midas. Manchester University Press. Manchester. 1984.
• Lapidus, Ira. Traditional Muslim Cities: Structure and Change. In Carl Brown (Ed.). From Madina to Metropolis: Heritage and Change in the Near Eastern City. The Darvin Press. Princeton. New Jersey. 1973.
• ———-. A History of Islamic Societies. Cambridge University, Cambridge. 1988
• Marcais, Willam. La Islamisme et La vie Urbaine. in La Academie des Inscriptions et Belles- Lettres: Comptes Rendus, Paris. 1928.
• Marcais, George. La Conception des Villes Dans L” Islam. in Revue d” Alger, Algiers. 1945.
• Von Grunebaum, Gustave. “The Structure of the Muslim Town”. In Islam: Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition. Routledge and Kegan Paul. London. 1980.
• Yusuf Ali, Abdullah. The Holy Quran (Text, Translation and Commentary), 3 Volumes. Shaikh Muhammad Ashraf, Kashmiri Bazar. Lahore, Pakistan. 1938.