بنیان‌های روان‌درمانی مدرن با تأکید بر شناخت‌درمانی و نقد آن براساس اندیشۀ اسلامی
نوید خاکبازان
دانشجوی دکتری روانشناسی. موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره). قم. ایران.
چکیده
شناخت‌درمانی با استفاده از مجموعه‌ای از تکنیک‌ها، برای بسیاری از مشکلات روان‌شناختی و گسترۀ وسیعی از اختلالات روان‌شناختی به‌کار می‌رود. شناخت‌درمانی به مجموعه‌ای از تکنیک‌ها محدود نمی‌شود، بلکه نظریه‌ای مبتنی‌بر مبانی فلسفی سازگار با روش‌های علمی است. پیشگامان و محققان شناخت‌درمانی با صراحت از همۀ بنیان‌های فکری شناخت‌درمانی سخن به‌میان نیاورده‌اند، اما سیری در مباحث شناخت‌درمانگران گویای تأثیر مبانی هستی‌شناختی است؛ بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی هستی‌شناختی شناخت‌درمانی و نقد آن براساس اندیشۀ اسلامی صورت گرفته است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، بنیادی و ازنظر روش، اسنادی‌ـ‌تحلیلی است. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که فلسفۀ رواقی، اگزیستانسیالیسم و ذن بودیسم به‌مثابه تأثیرگذارترین مکاتب فکری مؤثر در تشکیل بنیان‌های هستی‌شناسانۀ پیشگامان شناخت‌درمانی هستند. مؤلفه‌های اساسی هستی‌شناختی شناخت‌درمانی شامل دیدگاه‌هایی دربارۀ نفی مبدأ هستی، انکار موجود غیرمادی و مجرد و عدم هدفمندی جهان و آفرینش است. چنین مبانی هستی‌شناسانه‌ای در کنار هم‌نوایی با اگزیستانسیالیسم ناشی از عدم تناسب نگاه الهی با جهت‌گیری آن‌ها برای دستیابی به پلورالیسم صورت گرفته است. شناخت‌درمانی مبتنی‌بر چنین هستی‌شناسی نشان از درمانی دارد که با چهارچوب فکری اسلامی، که یک پارادایم الهی است، ناسازگارست و انسان را به‌سوی حقیقت وجود خود فرا نمی‌خواند.
کلیدواژه‌ها:
شناخت‌درمانی، مبانی هستی‌شناختی، اگزیستانسیالیسم، معنای زندگی، الیس و بک.
کتابنامه
قرآن کریم.
الیس، آلبرت. ۱۳۸۲الف. احساس بهتر، بهترشدن، بهترماندن. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت. تهران: انتشارات رسا.
ـــــــــــــ. ۱۳۸۲ب. هیچ‌چیز نمی‌تواند ناراحتم کند؛ آره هیچ‌چیز! ترجمۀ فیروزبخت و عرفانی. تهران: انتشارات رسا.
الیس، آلبرت؛ بکر، ایروینگ. ۱۳۸۲٫ زندگی شادمانه. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت و وحیده عرفانی. تهران: رسا.
الیس، آلبرت؛ مک لارن، کاترین. ۱۳۸۵٫ درمان عقلانی، هیجانی، رفتاری (راهنمای درمانگران). ترجمۀ مهرداد فیروزبخت. تهران: انتشارات رشد.
باقى، عبدالرضا. ۱۳۹۰٫ «بررسى جایگاه تصور و تصدیق در ادراک خدا از دیدگاه علامه طباطبایى». معرفت. شمارۀ ۱۶۶٫
بک، آرون. ۱۳۶۹٫ شناخت‌درمانی و مشکلات روانی. ترجمۀ مهدی قراچه داغی. تهران: نشر ویس.
پروچاسکا، جیمز؛ نورکراس، جان سی. ۱۳۹۰٫ نظام‌های روان‌درمانی. ترجمۀ یحیی سید محمدی. تهران: نشر رشد.
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۳٫ «از فلسفۀ ارسطویی تا فلسفۀ اسلامی». معرفت فلسفی. شمارۀ ۳٫
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ سرچشمۀ اندیشه. جلد ۴٫ قم: نشر اسراء.
حسینی شاهرودی، سید مرتضی.۱۳۸۰٫ «بررسی تطبیقی هستی‌شناسی از منظر کانت و سهروردی». مطالعات اسلامی. شمارۀ ۵۳ و ۵۴٫
خاکبازان، نوید؛ مصباح، علی؛ رفیعی هنر، حمید. ۱۳۹۸٫ «تأثیرات نسبی‌گرایی معرفتی و اخلاقی در شناخت‌درمانی و نقد آن براساس اندیشۀ اسلامی». معرفت فلسفی. شمارۀ ۶۳٫
خوشقانی، ندا؛ علیزمانی، امیرعباس. ۱۳۹۲٫ «زندگی به‌مثابه معنا (بررسی معنای زندگی در آیین ذن و مقایسۀ آن با ادیان خداباور)» الهیات تطبیقی. شمارۀ ۹٫
خیری راوری، مهدیه.۱۳۹۰٫ «آثار و مبانی فلسفۀ اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ با تکیه بر رمان “أولاد حارتنا”». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
رجبی، محمود؛ بستان، حسین. ۱۳۸۹٫ «مبانی ارزش‌شناختی جامعه‌شناسی اسلامی». اسلام و علوم اجتماعی. شمارۀ ۳٫
سعیدی مهر، محمد. ۱۳۷۷٫ آموزش کلام اسلامی، قم: کتاب طه، ج۱٫
سلیمانی امیری، عسکری. ۱۳۸۲٫ «خدا و معنای زندگی». نقد و نظر. شمارۀ ۳۱ و ۳۲٫
سیموس، گریگوریس. ۱۳۸۴٫ درمان رفتاری‌شناختی. ترجمۀ احمد جلالی، مریم پورامینی و آریو روحانی. تهران: پادرا.
سیمونز، جین. ۱۳۸۹٫ راهنمای درمان‌شناختی رفتاری. ترجمۀ احمد برجعلی و فرخ حق رنجبر. تهران: دانژه.
شارف، ریچارد. ۱۳۸۱٫ نظریه‌های روان‌درمانی و مشاوره. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت. تهران: خدمات فرهنگی رسا.
شانظری، جعفر؛ فرجی، علیرضا. ۱۳۹۵٫ «بررسی و تطبیق جعل یا کشف معنای زندگی در اندیشۀ کی‌یرکگور و سارتر». الهیات تطبیقی. شمارۀ ۱۵٫
شنبدی، هدیه. ۱۳۹۳٫ «بررسی تحلیلی مبانی نظری مفهوم معنای زندگی و تبیین نقش تعلیم و تربیت در راستای درک آن». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
صادقی، افلاطون؛ براز، فرنگیس. ۱۳۹۰٫ «نسبت اخلاق رواقی با دیدگاه طبیعت‌گرایانه». فصلنامۀ اخلاق. شمارۀ ۲۳٫
طباطبایی، سید محمدحسین. ۱۳۶۷٫ اصول فلسفه و روش رئالیسم. پاورقى مرتضى مطهرى. تهران: صدرا.
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۴٫ المیزان فى تفسیرالقرآن. قم: جامعه مدرسین.
غفاری‌نسب، اسفندیار؛ ایمان، محمدتقی. ۱۳۹۲٫ «مبانی فلسفی نظریۀ سیستم‌های پیچیده». روش‌شناسی علوم انسانی. شمارۀ ۷۶٫
قربانی، هاشم. ۱۳۸۸٫ «معنای زندگی از دیدگاه ویکتور فرانکل». تأملات فلسفی. شمارۀ ۳٫
گرامی، غلامحسین. ۱۳۸۸٫ «بررسی و نقد دیدگاه سارتر دربارۀ ماهیت انسان». فصلنامۀ اندیشۀ نوین دینی. شمارۀ ۱۶٫
متاجی نیمور، عمار؛ قزلسفلی، محمدتقی؛ پولادی، کمال. ۱۳۹۳٫ «جایگاه مفهوم لوگوس در اندیشۀ برابری و نظام جهانی رواقی». جستارهایی در فلسفه و کلام. شمارۀ ۱۳٫
محمدپور، احمد. ۱۳۸۹٫ طرح های تحقیق با روش های ترکیبی: اصول پارادایمی و روش های فنی. مجله مطالعات اجتماعی ایران. ش ۲٫
مردانی نوکنده، محمد حسین. ۱۳۸۱٫ «مبانی اگزیستانسیالیسم». کیهان فرهنگی. شمارۀ ۱۹۵٫
مصباح یزدی، محمد تقی. ۱۳۶۷٫ نقدى فشرده بر اصول مارکسیسم. قم: انتشارات مؤسسۀ در راه حق.
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ آموزش عقاید. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامى.
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۸٫ نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹٫ خدا‌شناسی. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۰٫ فلسفۀ تعلیم و تربیت اسلامی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان.
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۱٫ آموزش فلسفه. جلد ۲٫ قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴٫ آموزش فلسفه. جلد ۱٫ قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۵٫ راه و راهنما‌شناسی. قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۹٫ کاوش‌ها و چالش‌ها (گفتارهایى از استاد محمدتقى مصباح یزدى در کانون بسیج اساتید دانشگاه علم و صنعت ایران). قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
نصری، عبدالله. ۱۳۸۸٫ فلسفۀ آفرینش. تهران: دفتر نشر معارف.
Beck, A. 1976. Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International Universities press.
Beck, A.T., A.J.Rush, B.F.Shaw, & G.Emery. 1979. Cognitive Therapy of Depression. New York: Guilford Press.
Beck, Judith S. 2011. Cognitive Behavior Therapy (Basics and Beyond). Foreword by Aaron T.Beck. New York: The Guilford Press.
Bond, W.Frank & Dryden, Windy. 2002. Handbook of Brief Cognitive Behaviour Therapy: Definition and Scientific. John Wiley & Sons, Ltd.
Ellis, A. & Kwee, M. 1998. “The Interface between Rational Emotive Behavior Therapy (REBT) And Zen“. Journal of Rational Emotive & Cognitive Behavior Therapy. v 16.
Ellis, A. & R.A.Harper. 1997. A Guide to Rational Living. North Hollywood, CA: Wilshire Books.
Ellis, A. 1994. Reason and Emotion in Psychotherapy (revised edition) .New York: Carol Publishing Group.
Froggatt, Wayne. 2009. A Brief Introduction to Cognitive-Behaviour Therapy. New Zealand Centre for Cognitive Behaviour Therapy Ltd.
Herbert, J. 2004. “Connections Between Ancient Philosophies and Modern Psychotherapies: Correlation Doesn’t Necessarily Prove Causation“. Journal of Behavior Therapy. V 27, No. 3.
Järnefelt H, Härmä M, Sallinen M, Virkkala J, Paajanen T, Martimo KP, Hublin C. 2020. Cognitive behavioural therapy interventions for insomnia among shift workers: RCT in an occupational health setting. Int Arch Occup Environ Health. V 93(5):551.
Knapp, Paulo & Beck, Aaron T. 2008. “Cognitive Therapy: Foundations, Conceptual Models, Applications and Research Fundamentos”. Rev Bras Psiquiatr.No: 30 (Suppl II): PP 54-64.
Murgia, E & Diaz, K. 2015. “The philosophical foundations of cognitive behavioral therapy: Stoicism, Buddhism, Taoism, and Existentialism” Journal of Evidence-Based Psychotherapies. Vol. 15, No. 1. PP 37-50.
Robertson, Donald. 2010. The Philosophy of Cognitive- Behavioural Therapy (CBT). Karnac Books Ltd.
Scrimali, Tullio. 2012. Neuroscience-based Cognitive Therapy: New Methods for Assessment, Treatment, and Self-Regulation. JohnWiley & Sons, Ltd.
Still, Arthur & Dryden, Windy. 1999.”The Place of Rationality in Stoicism and REBT“, Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy. V 17, (3).
