بررسی وجوه اشتراک و تمایز «سنت‌‌‌‌‌‌‌‌های الهی در قرآن» و «اندیشۀ ناتورالیسم» وآثار هر یک بر دانش اقتصاد
جواد ایروانی
استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی
چکیده
بی‌‌‌‌‌‌‌‌تردید علوم انسانی و از جمله دانش اقتصاد، بر پایۀ مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌ای از مبانی جهان‌‌‌‌‌‌‌‌بینی و انسان‌‌‌‌‌‌‌‌شناختی بنا شده است و مبانی مکتبی، برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌‌‌‌ها و سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌گزاری‌‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی نیز متأثر از مبانی یاد شده است.
در مکتب سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داری، براساس اندیشۀ دئیسم و اصل ناتورالیسم، هرگونه نقش و دخالت پروردگار در امور تکوینی و تشریعی نفی شده و چنین فرض شده که خداوند طبیعت را چنان قانون‌مند آفریده که به‌صورت خودکار به حیات خود ادامه می‌‌‌‌‌‌‌‌دهد. ره‌‌‌‌‌‌‌‌آورد رویکرد یادشده، آزادی اقتصادی، تعادل خودکار، عدم مداخلۀ دولت و لیبرالیسم اقتصادی بوده است. از نگاه طرفداران این اندیشه، مکانیسم بازار، بدون نیاز به هیچ نیروی خارجیِ ماورائی (قانون‌گذاری و تشریع الهی) یا زمینی (دولت) به تعادل خودکار می‌‌‌‌‌‌‌‌انجامد که بهترین وضع ممکن است و هر نوع مداخله‌‌‌‌‌‌‌‌ای، صرفاً به دور شدن از وضع بهینه منجر خواهد شد. بنابراین با وجود «دست نامرئی» که در طبیعت اجتماع به ودیعت نهاده شده است، نیازی به قوانین تشریعی یا مداخلۀ دولت نیست.
از سوی دیگر، در قرآن کریم از قوانین ثابت الهی در جهان هستی با عنوان «سنه الله» یاد شده و مصادیقی از آن نیز در آیات منعکس شده است. همچنین روایاتی وجود دارد که در نگاه نخست، می‌‌‌‌‌‌‌‌تواند تأییدی بر قانون‌مندی هستی و نفی دخالت بشر در روند طبیعی امور تلقی گردد؛ مانند روایاتی که هرگونه قیمت‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری را نهی کرده و روند جاری بازار را مورد تأکید قرار داده‌‌‌‌‌‌‌‌اند و دخالت حکومت در این روند را ممنوع شمرده‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
حال این پرسش مطرح است که آیا مبحث سنت‌‌‌‌‌‌‌‌های الهی و روایات منع نرخ‌گذاری (برای نمونه)، می‌‌‌‌‌‌‌‌تواند تأییدی بر اندیشۀ ناتورالیسم تلقی گردد؟ در این صورت آیا نتایج و ره‌‌‌‌‌‌‌‌آوردهای آن نیز به‌طور کامل مورد تأیید اندیشۀ اسلامی است؟ در صورت منفی بودن پاسخ، چه تفاوت‌‌‌‌‌‌‌‌هایی بین این دو وجود دارد و مرزهای دقیق هریک چگونه مشخص می‌‌‌‌‌‌‌‌شود؟ چنان‌که نتایج برخاسته از هرکدام نیز بایستی مورد ارزیابی قرار گیرد. این نوشتار، درصدد پاسخ‌گویی به پرسش‌‌‌‌‌‌‌‌های یادشده است.
کلیدواژه‌‌‌‌‌‌‌‌ها: دانش اقتصاد، ناتورالیسم، سنت‌‌‌‌‌‌‌‌های الهی، قیمت‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری.
کتاب‌نامه
قرآن کریم
نهج‌البلاغه
آربلاستر، آنتونی. ۱۳۷۷٫ ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب. ترجمۀ عباس مخبر. تهران. نشر مرکز. چاپ سوم.
ابن‌حنبل، احمد. بیتا. مسند احمد. بیروت. دار صادر.
ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. ۱۴۰۴ق. معجم مقاییس اللغه. تحقیق عبد السلام محمد هارون. قم. دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. ۱۴۱۹ق. تفسیر القرآن العظیم. بیروت. دارالکتب العلمیه. چاپ اول.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. ۱۴۰۵ق. لسان العرب. قم. ادب الحوزه.
امام خمینی، روح الله. ۱۳۶۸٫ المکاسب المحرمه. قم. اسماعیلیان.
ـــــــــــــــــــ . ۱۴۱۰ق. البیع. قم. اسماعیلیان.
انصاری، مرتضی. ۱۴۲۰ق. المکاسب المحرمه. قم. مجمع الفکر الاسلامی.
باتلر، ایمون. ۱۳۸۷٫ اندیشه‌‌‌‌‌‌‌‌های سیاسی و اقتصادی هایک. ترجمۀ فریدون تفضلی. تهران. نی. چاپ اول.
باربور، ایان. ۱۳۷۹٫ علم و دین. ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی. تهران. نشر دانشگاهی. چاپ سوم.
بحرانی، یوسف. بیتا. الحدائق الناضره. تحقیق محمد تقی ایروانی. قم. جامعۀ مدرسین.
تارو، لستر. ۱۳۷۶٫ آیندۀ سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داری. تغییر و تحول ساختاری در نظام سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داری جهان. ترجمۀ عزیز کیاوند. تهران. دیدار. چاپ اول.
ترمذی، محمد‌بن‌عیسی. ۱۴۰۳ق. سنن الترمذی. بیروت. دارالفکر. چاپ دوم.
تفضلی، فریدون. ۱۳۸۸٫ تاریخ عقاید اقتصادی. تهران. نی. چاپ نهم.
توتونچیان، ایرج. ۱۳۷۹٫ پول و بانکداری اسلامی و مقایسۀ آن با نظام سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داری. تهران. توانگران. چاپ اول.
چپرا، محمد عمر. ۱۳۸۴٫ آیندۀ علم اقتصاد (چشم‌اندازی اسلامی). ترجمۀ احمد شعبانی. تهران. دانشگاه امام صادق (ع).
حسینی، سید عقیل. ۱۳۸۸٫ مبانی متافیزیکی دانش اقتصاد؛ درآمدی بر علوم انسانی ـ اسلامی. به کوشش علی‌اصغر خندان. تهران. دانشگاه امام صادق (ع).
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. ۱۴۰۴ق. مفردات الفاظ القرآن. تهران. نشر الکتاب.
ری‌شهری، محمد. ۱۳۸۰٫ التنمیه الاقتصادیه فی الکتاب و السنّه. قم. دارالحدیث. چاپ اول.
ژید، شارل و ریست، شارل. ۱۳۵۴٫ تاریخ عقاید اقتصادی. ترجمه کریم سنجابی. تهران. دانشگاه تهران.
سبحانی، جعفر. ۱۴۰۹ق. الالهیات. بیروت. الدار الاسلامیه للطباعه و النشر و التوزیع. چاپ اول.
سجستانی، سلیمان‌بن‌اشعث. ۱۴۱۰ق. سنن ابی‌داود. دارالفکر. بیروت. چاپ اول.
صدر، سید کاظم. ۱۳۷۴٫ اقتصاد صدر اسلام. تهران. دانشگاه شهید بهشتی. چاپ اول.
صدر، محمد باقر. ۱۳۸۲٫ اقتصادنا. قم. بوستان کتاب.
صدوق، محمدبن‌علی. ۱۴۰۴ق. من لایحضره الفقیه. تحقیق علی‌اکبر غفاری. قم. نشر اسلامی.
طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۳۹۳ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم. نشر اسلامی.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. ۱۳۷۲٫ مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران. ناصر خسرو.
طوسی، محمدبنحسن. ۱۳۶۴٫ تهذیب الاحکام. تحقیق سید حسن موسوی خرسان. تهران. دارالکتب الاسلامیه
طوسی، محمدبنحسن. بیتا. التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق احمد قصیر عامل. بیروت. دار احیاء التراث العربی.
فخر رازی، محمدبن‌عمر. ۱۴۲۰ق. التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت. دار احیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. ۱۴۰۸ق. العین. تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی. بیروت. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. چاپ اول.
قرطبی، محمدبن‌احمد. ۱۳۶۴٫ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی). تهران. ناصر خسرو.
قدیری اصلی، باقر. ۱۳۶۸٫ سیر اندیشه اقتصادی. تهران. دانشگاه تهران. چاپ هشتم.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم. ۱۴۰۴ق. تفسیر القمی. قم. مؤسسۀ دارالکتاب. چاپ سوم.
کاپلستون، فردریک. ۱۳۷۰٫ تاریخ فلسفه (فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم). ترجمۀ جلال‌الدین اعلم. تهران. سروش.
کلینی، محمدبن‌یعقوب. ۱۳۶۳٫ الکافی. تحقیق علی‌اکبر غفاری. تهران. دارالکتب الاسلامیه.
کینز، جان مینارد. ۱۳۸۷٫ نظریۀ عمومی اشتغال، بهره و پول. ترجمۀ منوچهر فرهنگ. تهران. نی.
گلدمن، لوسین. ۱۳۷۵٫ فلسفه روشنگری. ترجمه و پژوهش شیوا (منصوره) کاویانی. تهران. فکر روز. چاپ اول.
لنکستر، لین. ۱۳۸۰٫ خداوندان اندیشۀ سیاسی. ترجمۀ علی رامین. تهران. علمی و فرهنگی. چاپ دوم.
لوفان بومر، فرانکلین. ۱۳۸۰٫ جریان‌‌‌‌‌‌‌‌های بزرگ در تاریخ اندیشۀ غربی. ترجمۀ حسین بشیریه. تهران. مرکز بازشناسی اسلام و ایران. چاپ اول.
لیدیمن، جیمز. ۱۳۹۰٫ فلسفۀ علم. ترجمۀ حسین کرمی. تهران. حکمت. چاپ اول.
مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۳٫ بحارالانوار. تحقیق محمد باقر بهبودی. بیروت. داراحیاء التراث العربی.
مطهری، مرتضی. ۱۳۷۴٫ علل گرایش به مادیگری. تهران. صدرا. چاپ شانزدهم.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. ۱۳۷۳٫ تفسیر نمونه. تهران. دار الکتب الاسلامیه. چاپ یازدهم.
میرمعزی، حسین. ۱۳۷۸٫ نظام اقتصادی اسلام (مبانی فلسفی). تهران. کانون اندیشه جوان. چاپ اول.
ـــــــــــــــ . ۱۳۸۰٫ نظام اقتصادی اسلام (مبانی مکتبی). تهران. دانش و اندیشۀ معاصر. چاپ اول.
نمازی. حسین. ۱۳۷۴ش. نظام‌های اقتصادی. تهران. دانشگاه شهید بهشتی. چاپ اول.
نجفی، محمد حسن. ۱۳۶۷٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. تحقیق عباس قوچانی. تهران. دار الکتب الاسلامیه. چاپ سوم
هادوی‌‌‌‌‌‌‌‌نیا، علی‌اصغر. ۱۳۸۲٫ انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام. تهران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
یِنِر، گرو. ۱۳۸۶٫ فرجام سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داری، پیروزی یا فروپاشی یک نظام اقتصادی. ترجمۀ علی‌اکبر نیکواقبال. سمت. چاپ اول.
