محمّد حسین بادامچی

دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه­شناسی دانشگاه تهران عضو مرکز اندیشه و فرهنگ اسلامی

چکیده

بررسی ادبیات موجود در «فلسفه علوم اجتماعی» نشان می­دهد که «درباره موضوع نسبت علوم اجتماعی و «ارزش»ها» عمدتاً دو موضوع با همدیگر خلط شده­اند یا از یکدیگر تمییز داده نشده­اند. یکی موضوع حضور یا عدم حضور ارزشها در نظریه­پردازی علوم اجتماعی و در مواجهه با پدیده­های اجتماعی است که آیا آنطور که پوزیتیویستها تلقی می­کنند، علوم اجتماعی بر آمده از خود واقعیت و بدون دخالت دانشمند شکل گرفته یا کاملاً تحت تأثیر یا بهتر بگوییم تعیّن ارزشهای نظریه­پرداز است. موضوع دوم بحث ارتباط دانش تجربی با ارزشهای اخلاقی است که در علوم اجتماعی اولین بار توسط وبر مطرح می­شود. در اینجا بحث بر سر عینیت و واقع­نمایی گزاره­های علمی نیست بلکه بر سر شأن ابزاری یا ذاتی علوم اجتماعی در دسترسی به ارزشهاست. «عدم استنتاج ارزش از دانش» و «غیرعقلانی بودن حوزه ارزشها» -که از نظر وبر محل نزاع خدایان است- مباحثی است که ذیل این موضوع قرار می­گیرد تا نهایتاً ارتباط علوم اجتماعی با اینگونه ارزشها روشن شود.

در قسمت اول با تحلیل دقیقتر دو مفهوم «ربط ارزشی» و «آزادی ارزشی» وبر، دو معنای ارزشها یکی در معنای «متافیزیکی» و یکی در معنای «اخلاقی» از هم تمییز داده شده و با دو مفهوم پیشین متناظر می­شوند تا با استفاده از آراء وبر «نسبت علوم اجتماعی و ارزشها» بصورت کامل تحلیل شود. در قسمت دوم «چیستی بحران ارزش» در تفکر مدرن با استفاده از آراء صاحب­نظرانی چون نیچه، هورکهایمر، اشتروس و… مورد واکاوی قرار می­گیرد و پیامدهای اجتماعی این بحران در نظر وبر که «قفس آهنین اجتماع» و «راه گمشده علم» است مورد اشاره قرار می­گیرد.

در قسمت سوم به بازخوانی علوم اجتماعی در جهان پساوبری می­پردازیم و شأن علوم اجتماعی با توجه به بحران ارزشها و الگوهای ممکن برای ادامه حیات علوم اجتماعی پساوبری مورد بررسی قرار گرفته می­شود و آراء هابرماس و سه الگوی علم اجتماعی او که تحت تعین تعلقات بشری است در همین رابطه مورد تحلیل قرار می­گیرد. در نهایت به تبیین نقش علوم اجتماعی در ایران و «حضور فرهنگ بومی در مقام ارزشها» و در مرحله بعدی «دینی و عقلانی شدن علوم اجتماعی» به به عنوان الگوهای بدیل علوم اجتماعی پرداخته می­شود.

کلمات کلیدی: ماکس وبر، نسبت علوم اجتماعی و ارزش، ربط ارزشی، آزادی ارزشی، ارزش در معنای متافیزیکی، ارزش در معنای اخلاقی، بحران ارزش، قفس آهنین اجتماع، راه گمشده علم، جهان پساوبری، الگوی بدیل، بومی کردن، دینی کردن

منابع

آرون، ریمون (۱۳۸۶) مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه­شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول ۱۳۶۴

اباذری، یوسف (۱۳۸۷)، خرد جامعه­شناسی، تهران، طرح نو

اشتروس، لئو (۱۳۷۳)، فلسفه سیاسی چیست؟، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول ۷۳، چاپ سوم ۸۷

پارسانیا، حمید، مقاله بازسازی علم مدرن و بازخوانی علم دینی، مجله راهبرد فرهنگ، پاییز ۱۳۸۷

——— (۱۳۸۸)، علم و فلسفه، تهران سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

پوپر، کارل (۱۳۷۰) منطق اکتشافات علمی، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات سروش

تریگ، راجر (۱۳۸۴)، فهم علم اجتماعی، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران، نشر نی

جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹) منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، نشر اسراء

جلیلی، هادی (۱۳۸۵)، تأملاتی جامعه­شناسانه درباره سکولار شدن، تهران، طرح نو

رووت، مایکل (۱۳۸۹) ، فلسفه علوم اجتماعی، ترجمه محمد شجاعیان، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

زیباکلام، سعید (۱۳۸۴)، معرفت شناسی اجتماعی طرح و نقد مکتب ادینبورا، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)

کچوئیان، حسین (۱۳۸۳)، تجدد از نگاهی دیگر، تهران، انتشارات معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی و اداره کل پژوهشهای سیما

———- (۱۳۸۹)، تجددشناسی و غرب­شناسی حقیقتهای متضاد،  تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر

کوزر، لوئیس (۱۳۸۶)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه­شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی

کوهن، تامس (۱۳۸۴) ساختار انقلابهای علمی، ترجمه عباس طاهری، نشر قصه

گنون، رنه (۱۳۸۷)، بحران دنیای متجدد، ترجمه حسن عزیزی، تهران، مؤسسه انتشارات حکمت

وبر، ماکس (۱۳۷۳)، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه­داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی

——— (۱۳۸۲)، روش­شناسی علوم اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، نشر مرکز، چاپ چهارم ۱۳۹۰

———(۱۳۷۰)، دانشمند و سیاستمدار، ترجمه احمد نقیب­زاده، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران

هورکهایمر، ماکس (۱۳۸۸)، خسوف خرد، ترجمه محمود اکسیری­فرد، تهران، گام نو

Habermas, Jurgen, (1971), Knowledge and Human Interests, tr. Jeremy J. Shapiro, Beacon Press,