حسن یوسف‌ زاده

استادیار جامعه ‌المصطفی العالمیه، ایران، قم

usefzadeh.h@gmail.com

چکیده

مهم‎ترین نکته‌ای که علوم انسانی را به مرکز مباحثات دانشگاهی کشاند، پیشرفت‌های مادی در مغرب‎زمین بود. ظهور و رشد علوم انسانی در ایران نیز مرهون آمدوشدهای محصلان ایرانی به فرنگ و نیز انگیزه غربیان برای همراه کردن مشرق‎زمین با خود در جهت گسترش فرهنگ غرب و ایجاد بازارهای اقتصادی جدید بود. در سال‎های اخیر نیز که مقام معظم رهبری به ‌صورت جدی بحث تحول در علوم انسانی را مطرح و مطالبه می‎‎کنند، سخنشان در بستر نگاه به پیشرفت تبیین‎پذیر است. در همان فضایی که الگوی پیشرفت و سبک زندگی اسلامی مطرح می‌شود، تحول در علوم انسانی نیز به ‌طور جدی مورد توجه ایشان قرار می‌گیرد. در نتیجه در نسبت علوم انسانی با پیشرفت و سازوکارهای آن بهتر می‌توان جایگاه این بحث را تبیین کرد. رشد و گسترش علوم انسانی اسلامی در گرو روش‌شناسی‌های دقیق و ارائه راهکارهای علمی متناسب در عرصه‌هایی است که نماد فرهنگ و تمدن اسلامی به شمار می‌روند. عرصه‌هایی از قبیل الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و سبک زندگی اسلامی به دلیل شمول و کلیتشان همه عرصه‌های علوم انسانی را دربرمی‌گیرند و اهتمام به روش‌شناسی و نظریه‌پردازی در این دو عرصه، نقطه ثقل تحول در علوم انسانی به شمار می‌رود. علوم انسانی همچنان‎که پیشران توسعه در مغرب‎زمین به شمار می‌روند، عنصری تعیین‌کننده در تحقق الگوی اسلامی پیشرفت و نیز سبک زندگی اسلامی در جهان اسلام هستند. تغییر مسیر علوم انسانی از رویکردهای غربی به سمت‌وسوی مسائل اسلامی و حتی بومی، استلزاماتی دارد که در این مقاله مورد توجه قرار می‌گیرد. بدین‎ترتیب با بهره‌گیری از ظرفیت روشِ «پیاز پژوهش» ساندرز، در پاسخ به این پرسش که از نگاه اسلامی، نظریه‌پردازی در عرصه‌های جدید دارای چه استلزاماتی است، دیدگاه نظری و روش‌شناسانه برخی متفکران اسلامی معاصر (شهید صدر، محمدتقی جعفری، جوادی آملی، اعرافی، رشاد، عابدی و پارسانیا) در جهت دستیابی به الگوی روش‌شناسانه مناسب در تحول علوم انسانی بررسی شد و این نتیجه به دست آمد که ورود به هر گونه مبحث کاربردی از دیدگاه اسلامی، نیازمند توجه توأمان به فلسفه، اخلاق و فقه به ‌صورت منظومه‌ای است.

کلیدواژگان: روش‌ شناسی، نظریه‌ پردازی، علوم انسانی، علوم اسلامی، تحول در علوم انسانی.

 منابع

1. ابن‌سینا (۱۳۸۳). الهیات دانشنامه علائی. تصحیح محمد معین. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
2. ابن‌عربی، محمدبن علی (۱۳۸۱). درخت هستی. ترجمه گل‌بابا سعیدی. تهران: شفیعی.
3. اعرافی، علیرضا (۱۳۹۲). اجتهاد تمدن‌ساز، مجموع مقالات دومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت. تهران:‌ مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
4. اعرافی، علیرضا (۱۳۹۳). جایگاه فقه در ترسیم الگوی اسلامی پیشرفت، پژوهشنامه علوم انسانی اسلامی. ۱ (۲): ۵-۲۰٫
5. اعرافی، علیرضا (۱۳۹۴)، الزامات روش‌شناختی سبک زندگی (متن پیاده شده سخنرانی در همایش ملی سبک و فرهنگ زندگی).
6. ایمان،‌ محمدتقی (۱۳۹۰). مبانی پارادایمی روش‎های تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
7. باقری، بری(۱۳۸۶)، تحلیلی پیرامون نقش شهید صدر در نظریه سازی اسلامی: نظریه‌پردازی بر کاربست واقع‌گرایی، پگاه حوزه، شماره اردیبهشت، ص ۱۳-۱۸٫
8. بهمنی، سعید (۱۳۹۵). مدل مفهومی نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان با تکیه بر آراء شهید سیدمحمدباقر صدر، فصلنامه صدرا. ۱۷: ۲۵۱-۲۵۷٫
9. پارسانیا، حمید (۱۳۹۲). حدیث پیمانه. قم: دفتر نشر معارف.
10. پارسانیا، حمید (۱۳۹۲ ب). جهان‌های اجتماعی. تهران: کتاب فردا.
11. پارسانیا، حمید (پاییز ۱۳۷۹). هفت نظریه برای اصلاحات، کتاب نقد. ۱۶: ۷۰-۱۰۵٫
12. پلامناتز، جان (۱۳۸۷). انسان و جامعه: نظریه سیاسی و اجتماعی از ماکیاولی تا مارکس. جلد ۱٫ ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: روزنه.
13. جعفربن محمد. امام صادق ع(۱۳۸۱). مصباح الشریعه. ترجمه عباس عزیزی. قم. صلاه
14. جعفری، محمدتقی (۱۳۶۰). شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن کریم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
15. جعفری، محمدتقی (۱۳۸۷). تکاپوگر اندیشه‌ها. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
16. جعفری، محمدتقی (۱۳۸۷). حیات معقول. تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
17. جعفری، محمدتقی (۱۳۸۸). علم و دین در حیات معقول. تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
18. جعفری، محمدتقی (۱۳۸۹). پیام خرد (مجموعه مقالات و سخنرانی‌های بین‎المللی). تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار استاد علامه جعفری.
19. جعفری، محمدتقی (۱۳۸۹الف). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه. تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار استاد علامه محمدتقی جعفری.
20. جعفری، محمدتقی (۱۳۹۰). قرآن نماد حیات معقول. تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری. چاپ هفتم.
21. جعفری، محمدتقی (بی‌تا). گزیده افکار. قابل دسترس در وبگاه رسمی علامه محمدتقی جعفری.
22. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۱). صورت و سیرت انسان در قرآن. قم: نشر اسراء.
23. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۲). حیات حقیقی انسان در قرآن. قم: نشر اسراء.
24. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۴). تفسیر انسان به انسان. قم: نشر اسراء.
25. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶). انتظار بشر از دین.‌ قم: نشر اسراء
26. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم: مرکز نشر اسراء.
27. جوادی آملی، عبدالله (بی‌تا). تفسیر موضوعی، قم: نشر اسراء.
28. حداد عادل، غلامعلی (۱۳۹۵). مفهوم پیشرفت در فلسفه جدید اروپایی، سخنرانی در مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
29. حسینی، سیدرضا (۱۳۷۸). فرهنگ آثار: معرفی آثار مکتوب ملل جهان از آغاز تا امروز، تهران: سروش.
30. حسینی، سیدمنیرالدین (بی‌تا). علوم انسانی اسلامی، دفتر فرهنگستان علوم اسلامی. قم: بانک اطلاعات، کد پژوهشی ۳۲۰٫
31. دیلینی، تیم (۱۳۸۹). نظریه‌های کلاسیک جامعه‎شناسی. ترجمه بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی. تهران: نشر نی. چاپ چهارم.
32. دینانی، ابراهیم (۱۳۹۵). سند حدیث من عرف نفسه، مندرج در وبگاه رسمی ابراهیم دینانی.
33. رشاد، علی‌اکبر (۱۳۷۹). انسان‎شناس جان‌آشنا، نامه علوم انسانی. ۱: ۱۷۷-۱۹۶٫
34. رشاد، علی اکبر (۱۳۸۹). درباره فلسفه فرهنگ، راهبرد فرهنگ. شماره دوازدهم و سیزدهم، زمستان ۱۳۸۹ و پاییز ۱۳۹۰، ص ۷-۱۶٫
35. رشاد، علی اکبر(۱۳۸۸). منطق فهم دین. تهران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
36. رشاد، علی اکبر(۱۳۹۳). «تعریف پیشرفت». قابل دسترس در وبگاه شخصی:ir. بازبینی ۱ اسفند ۱۳۹۴٫
37. رشاد، علی اکبر(۱۳۹۲)، معناشناسی سبک زندگی. قابل دسترس در وبگاه شخصی:ir. بازبینی ۱ اسفند ۱۳۹۴٫
38. رشاد، علی اکبر(۱۳۹۰). فلسفه فرهنگ. قابل دسترس در وبگاه شخصی:ir. بازبینی ۱ اسفند ۱۳۹۴٫
39. رودگر، محمدجواد (۱۳۹۲). مبانی انسان‎شناسی وحیانی: نظریه پیشرفت با رویکردی عرفانی، قبسات.‌ ۱۹: ۷۳-۱۰۲٫
40. ریمان، جفری (۱۳۹۱). جایگاه فلسفه در علوم انسانی؛ نسبت فلسفه با علوم انسانی، خبرگزاری مهر. ۲۳ بهمن، شناسه خبر: ۱۸۱۳۶۰۰٫
41. زرشناس، شهریار (۱۳۸۳). مبانی نظری غرب مدرن. تهران: کتاب صبح. چاپ دوم.
42. زرشناس، شهریار، (۱۳۹۵). علوم انسانی در ترازوی نقد. تهران. انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق۷٫
43. سلزام،‌ هوارد (۱۳۸۷). اخلاق و پیشرفت. ترجمه مجید مددی، تهران: نشر ثالث.
44. سیاهپوش، امیر (۱۳۹۰). الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در منظر رهبر معظم انقلاب. تهران: انقلاب اسلامی.
45. شیرازی،‌ صدرالدین محمد (۱۳۶۸). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. ج‎ قم: مصطفوی.
46. شیرازی،‌ صدرالدین محمد (۱۳۷۷). رساله الحشر. ترجمه و تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.
47. صدر، سیدمحمدباقر(بی تا). المدرسه القرآنیه، بیروت. دارالتعارف
48. صدر، سیدمحمدباقر(۱۳۹۳). اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم حسینی، تهران. پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر.
49. صدر، سیدمحمدباقر (۱۳۸۱). سنت‌های تاریخ در قرآن. ترجمه سیدجمال‌الدین موسوی. تهران: تفاهم.
50. صدر، سیدمحمدباقر (۱۳۹۳). اسلام، راهبر زندگی: مکتب اسلام؛ رسالت ما. ترجمه مهدی زندیه. تهران: دارالصدر.
51. صدوق، مسعود(۱۳۹۵)، سلسله نشست‌های گفتمان انقلاب اسلامی در مصلای قم. مندرج در وبگاه رجانیوز (بازبینی: ۲۳ اسفند ۱۳۹۶)
52. طباطبائی، محمدحسین (۱۳۶۴). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران. صدرا
53. علومی، مهدی (۱۳۸۷). میوه اخلاق از درخت مابعدالطبیعه (ترجمه از دائره‌المعارف استنفورد)، روزنامه ایران، دوم خرداد.
54. فی، برایان (۱۳۸۹). پارادایم‌شناسی علوم انسانی. ترجمه مرتضی مردیها. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق۷٫
55. کوزر، لوئیس، و روزنبرگ، برنارد (۱۳۸۷). نظریه‌های بنیادی جامعه‌شناختی. ترجمه فرهنگ ارشاد. تهران:‌ نشر نی.
56. گریمالدی، نیکلا (۱۳۸۳). انسان پاره‌پاره. ترجمه عباس باقری. تهران: نشر نی.
57. مارکوزه، هربرت (۱۳۶۲). انسان تک‌ساحتی. ترجمه محسن مؤیدی. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
58. مجمع عالی حکمت اسلامی (۱۳۹۴). ظرفیت‌شناسی علوم اسلامی در تحول علوم انسانی. قم: انتشارات حکمت اسلامی.
59. مصلح، علی‌اصغر (۱۳۹۲). ادرکات اعتباری علامه طباطبائی و فلسفه فرهنگ. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری پگاه روزگاری نو.
60. مطهری، مرتضی (۱۳۸۸). مجموعه آثار. جلد ‎ تهران: صدرا.
61. مطهری، مرتضی (۱۳۹۰). مجموعه آثار. جلد ‎ تهران: صدرا.
62. مطهری، مرتضی (۱۳۷۷). مجموعه آثار. جلد ‎ تهران: صدرا.
63. مطهری، مرتضی (۱۳۹۰الف). هدف زندگی. تهران: صدرا.
64. موسوی، سیدمهدی (۱۳۹۴). الگوهای کلان تولید علوم انسانی اسلامی در بستر انقلاب اسلامی. تهران: آفتاب توسعه.
65. مؤمنی، فرشاد (۱۳۸۵). اخلاق توسعه به ‌مثابه رشته علمی جدید، دین و اقتصاد. ۱ (۲): ۶-۲۰٫
66. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۹). سخنرانی در نوزدهمین نشست انجمن فارغ‌التحصیلان موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی;. قابل دسترس در وبگاه رسمی آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازبینی: ۲۰ آذر ۱۳۹۵٫
67. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۰). علمی دینی و اسلامی‎سازی علوم انسانی، ماهنامه معارف. ۸۶: ۱۶-۲۲٫
68. مصباح‌یزدی، محمدتقی (۱۳۹۲). رابطه علم و دین. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
69. نصری، عبدالله (۱۳۸۷). تکاپوگر اندیشه‌ها (زندگی، آثار و اندیشه‌های استاد محمدتقی جعفری). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
70. نصری، عبدالله (۱۳۹۴). نظریه تمدنِ انسان‎محور. گفت‌وگو درباره آرا تمدن‌شناسانه علامه جعفری. مجله عصر اندیشه، ۱۶ دیماه.
71. نیچه، فردریش (۱۳۹۳). انسانی زیادی انسانی. ترجمه ابوتراب سهراب. محمد محقق نیشابوری. تهران: نشر مرکز.
72. وبر، ماکس (۱۳۷۳). مقدمه اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، ارغنون. ترجمه حسن چاوشیان. ۳: ۲۹۵-۳۰۸٫
73. یوسف‌زاده، حسن (۱۳۹۴). الزامات روش‌شناختی نظریه‌پردازی در عرصه‌های جدید اجتماعی (با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله اعرافی)، پژوهشنامه علوم انسانی اسلامی. ۲ (۴): ۹۵-۱۲۶٫
74. یوسف‌زاده، حسن (۱۳۹۵). الزامات نظریه‌پردازی در عرصه پیشرفت با تأکید برجایگاه انسان‎شناسی، پنجمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
75. Fukuyama, Francis (1992). The End Of History and the Last Man. New York: The Free Press, A Division of Macmillan, Inc.
76. Gasper, Des (2008). Denis Goulet and the project of development ethics: Choices in Methodology, Focus and Organization, Institute of Social Study.
77. Goulet, Denis (1997). Development ethics: A New Discipline, International Journal of Social Economics, 24 (11):1160– ۱۱۷۱٫
78. Mill, John Stuart (1843). A System of Logic: Ratiocinative and Inductive: http://www.earlymoderntexts.com/assets/pdfs/mill1843book1.pdf.