انسان‌شناسی فقهی
ابوالحسن حسنی[۱]
[۱]. مربی خبرگان بدون مدرک
چکیده
با توجه به موضوع فقه، یعنی افعال انسانی، انتظار بجایی است که انسان‌شناسی فقیه در تأملات فقهی او مؤثر باشد. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی، به بررسی این مسئله پرداخته است که یک فقیه انسان را با چه ویژگی‌هایی می‌شناسد؟ طرح پرسش یاد‌شده و بررسی آن، علاوه‌بر اینکه در فهم آرای فقها بسیار مفید و لازم است، در سامان‌بخشی فقه بسیار راهگشا است و می‌تواند آغازگر پرسش‌های موضوع‌شناسانه در فقه باشد.
انسان، در ذات خود و با قطع‌نظر از پیوندهایش با دیگری، ویژگی‌هایی دارد. برخی از این ویژگی‌ها مانند عقل، اختیار، طبع اجتماعی مورد‌توجه فقیه بوده است. وقتی انسان را در نسبت با خداوند ببینیم، دو نسبت میان خداوند و او می‌بینیم: نسبتی حاصل از تکوین و نسبتی حاصل از تشریع. در نسبت حاصل از تکوین، فقها توجه داشته‌اند که خداوند خالق انسان، مالک او و رازق او است و در نسبت حاصل از تشریع، خداوند مولای او شمرده شده است. شناخت انسان در این نسبت‌ها نیز می‌تواند برای فقیه بسیار مهم باشد. به‌ویژه، کلیدی‌ترین مفهوم در مرحله تدوین فقه، تشریع است و برای انسان‌شناسی فقهی لازم است جایگاه انسان در مسئله تشریع بررسی شود.
کلیدواژه‌ها: انسان، فقه، فقیه.
کتابنامه
آشتیانی، میرزا محمد حسن بن جعفر. ۱۴۰۳ ق. بحر الفوائد فی شرح الفرائد. بی‌جا. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۵ ق. کتاب القضاء. کنگره علامه آشتیانی قدس سره. قم. انتشارات زهیر.
آل کاشف الغطاء، محمد حسین. ۱۳۵۹ ق. تحریر المجله. نجف اشرف. المکتبه المرتضویه.
آملی، میرزا محمد تقی. ۱۳۸۰ ق. مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی. تهران.
آملی، میرزا هاشم. ۱۴۰۵ ق. تقریرات الأصول. مقرر: نجفی. تهران. مؤسسه انتشارات فراهانی.
ــــــــــــــــ. ۱۴۰۶ ق. المعالم المأثوره. قم.
ــــــــــــــــ. ۱۳۸۸٫ الاجتهاد و التقلید، مقرر: نجفی. قم. نوید اسلام.
ابن ابی جمهور احسایی، محمد بن علی. ۱۴۱۰ ق. الأقطاب الفقهیه علی مذهب الإمامیه. قم. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد کاتب بغدادی. ۱۴۱۶ ق. مجموعه فتاوی ابن جنید. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
اراکی، محمد علی. ۱۴۱۴ ق. المسائل الواضحه. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اراکی، محسن. ۱۴۲۵ ق. نظریه الحکم فی الإسلام. قم. مجمع اندیشه اسلامی.
اردبیلی «مقدس»، احمد بن محمد. ۱۴۰۳ ق. مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
استرآبادی، محمد امین؛ عاملی، سید نورالدین موسوی. ۱۴۲۶ ق. الفوائد المدنیه ـ الشواهد المکیه. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
اشتهاردی، علی پناه. ۱۴۱۷ ق. مدارک العروه. تهران. دار الأسوه للطباعه و النشر.
اصفهانی، سید ابوالحسن. ۱۴۲۲ ق. وسیله النجاه (مع حواشی الإمام الخمینی). قم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
اصفهانی، محمد حسین. ۱۴۱۶ ق. بحوث فی الأصول. قم. دفتر انتشارات اسلامی. چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۹ ق. نهایه الدرایه فی شرح الکفایه. بیروت. لاحیاء التراث. موسسه آل البیت (علیهم‌السلام). چاپ دوم.
اصفهانی نجفی، محمد تقی بن عبدالرحیم. ۱۴۲۹ ق. هدایه المسترشدین. قم. مؤسسه النشر الاسلامی. چاپ دوم.
امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۳۷۶ (۱۴۱۸ ق). الاجتهاد و التقلید. بی‌جا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۶ (۱۴۱۸ ق). کتاب البیع. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۶٫ جواهر الأصول. مقرر: مرتضوی لنگرودی. تهران مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۹ (۱۴۲۱ ق). تحریر الوسیله. بی‌جا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۹٫ الطلب و الإراده. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۸٫ محاضرات فی الاصول. مقرر: منتظری. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۰ ق. الرسائل. قم.
ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۵ ق. انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه. تهران. چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۸ ق. تنقیح الأصول. مقرر: تقوی اشتهاردی. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۳ ق. تهذیب الأصول. مقرر: سبحانی. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
امام خمینی، سیدروح‌الله؛ ۱۴۲۴ ق. توضیح المسائل مراجع. گردآورنده: سید محمد حسین بنی هاشمی خمینى و دیگران. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ هشتم.
انصاری، مرتضی. ۱۴۱۶ ق. فرائد الأصول. قم. مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین قم. چاپ پنجم.
ــــــــــــــــ. ۱۴۱۰ ق. المکاسب. قم. مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب. چاپ سوم.
ایروانی، علی. ۱۴۲۲ ق. الأصول فی علم الأصول. قم. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
بحرالعلوم بروجردی، سید مهدی. ۱۴۲۷ ق. مصابیح الأحکام. قم. منشورات میثم التمار.
بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم. ۱۴۰۵ ق. الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ اول.
بروجردی، سید حسین. ۱۴۱۵ ق. نهایه الأصول. مقرر: منتظری. تهران. نشر تفکر.
خطابات قانونیه. ۱۳۸۶٫ قم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره). چاپ دوم.
تبریزی، جواد بن علی. ۱۴۱۶ ق. إرشاد الطالب إلی التعلیق علی المکاسب. قم. مؤسسه اسماعیلیان. چاپ سوم.
ــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. تنقیح مبانی العروه، کتاب الطهاره. قم. دارالصدیقه الشهیده سلام الله علیها.
تبریزی، راضی بن محمد حسین. ۱۳۶۲٫ تحلیل العروه بحث الاجتهاد و التقلید. قم. بصیرتی.
تبریزی، موسی بن جعفر بن احمد. ۱۳۶۹٫ اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. بی‌جا. انتشارات کُتُبی نجفی.
ترحینی عاملی، سید محمد حسین. ۱۴۲۷ ق. الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه. قم. دار الفقه للطباعه و النشر. چاپ چهارم.
جزیری، عبدالرحمن؛ غروی، سید محمد؛ یاسر، مازح. ۱۴۱۹ ق. الفقه علی المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت علیهم‌السلام. بیروت. دار الثقلین.
جعفری «علامه»، محمد تقی. ۱۴۱۹ ق. رسائل فقهی. تهران. مؤسسه منشورات کرامت.
جوادی آملی، عبدالله. ۱۴۰۴ ق. خمس رسائل. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حسینی خامنه‌ای، سید علی. ۱۴۲۰ ق. أجوبه الاستفتاءات. بیروت. الدار الإسلامیه. چاپ سوم.
حسینی روحانی، سید صادق. ۱۴۲۹ ق. فقه الصادق (علیه‌السلام). قم. انتشارات هاتف.
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق. منتقی الأصول. مقرر: حکیم. قم. دفتر آیت الله سید محمد حسینی روحانی.
حسینی شاهرودی، سید محمود. ۱۳۸۵٫ نتائج الأفکار فی الأصول. مقرر: جزائری. قم. آل مرتضی (علیهم‌السلام).
حسینی شیرازی، سید محمد. ۱۳۸۵٫ إیصال الطالب إلی المکاسب. تهران. منشورات اعلمی.
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۹ ق. الفقه، القانون. بیروت. مرکز الرسول الأعظم (صلی الله علیه و آله و سلم). للتحقیق و النشر. چاپ دوم.
حسینی عاملی، سید محمد جواد. ۱۴۱۹ ق. مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حکیم، سید منذر. ۱۴۲۷ ق. «القواعد الفقهیه فی التراث الفقهی الإمامی تأسیساً و تطوّراً». مجله فقه أهل البیت (علیهم‌السلام). «عربی». ش۴۳٫
حکیم، محمد تقی. ۱۴۱۸ ق. الأصول العامه فی الفقه المقارن. مجمع جهانی اهل بیت (عَلَیْهِ السَّلَامُ). قم. چاپ دوم.
حلبی، ابوالصلاح. ۱۴۰۴ ق. تقریب المعارف. قم. انتشارات الهادی.
حلّی «جمال الدین»، احمد بن محمد. ۱۴۰۷ ق. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلّی «علامه»، حسن بن یوسف بن مطهر. ۱۴۱۰ ق. إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق (ا). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. قم. مؤسسه النشر الاسلامی. چاپ چهارم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق (۲). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۵ ق. نهایه الوصول الی علم الأصول. قم. مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. تذکره الفقهاء. المکتبه الجعفریه لإحیاء الآثار الجعفریه. چاپ سنگی.
حلّی «فخر المحققین»، محمد بن حسن بن یوسف. ۱۳۸۷ ق. إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم. مؤسسه اسماعیلیان.
حلّی «محقق»، نجم الدین جعفر بن حسن. ۱۴۱۸ ق. المختصر النافع فی فقه الإمامیه. قم. مؤسسه المطبوعات الدینیه. چاپ ششم.
حلی، حسین. ۱۴۳۲ ق. أصول الفقه. قم. مکتبه الفقه و الاصول المختصه.
حیدری، سید علی نقی. ۱۴۱۲ ق. أصول الاستنباط. قم. شورای مدیریت حوزه علمیه قم.
خراسانی، محمد کاظم. ۱۴۱۳ ق. کفایه الاُصول مع حواشی المحقق المیرزا ابی‌الحسن المشکینی. قم. لقمان.
خراسانی «آخوند»، محمد کاظم. ۱۴۰۹ ق. کفایه الأصول. قم موسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
خمینی، مصطفی. ۱۴۱۸ ق. تحریرات فی الأصول. قم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
خوانساری، رضی الدین بن آقا حسین بن محمد. ۱۳۱۱ ق. تکمیل مشارق الشموس فی شرح الدروس. قم. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
خوانساری، سید احمد. ۱۴۰۵ ق. جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم. مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
دربندی، آقا بن عابد. بی‌تا. خزائن الأحکام. بی‌جا. چاپ سنگی.
رشتی، حبیبالله بن محمدعلی. بی‌تا. بدائع الأفکار. قم. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
روحانی، سید محمد، ۱۴۱۳ ق. منتقی الأصول، قم، چاپ اول.
روزدری، ملا علی. ۱۴۰۹ ق. تقریرات آیه الله المجدد الشیرازی. بی‌جا. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
زنجانی، محمد باقر. بی‌تا. تحریر الأصول. مقرر: موسوی شاهرودی. نجف اشرف. مطبعه النعمان. .
سبحانی، جعفر. ۱۴۱۱ ق. الإلهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل. بی‌جا. المرکز العالمی للدراسات الإسلامی. چاپ سوم.
ــــــــــــــ. ۱۴۱۴ ق. المحصول فی علم الاُصول، مقرر: جلالی مازندرانی. قم. مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).
ــــــــــــــ. ۱۴۲۳ ق. الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف. قم. مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).
ــــــــــــــ. ١٣٧٧. البلوغ، حقیقته، علامته و أحکامه. قم. مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).
ــــــــــــــ. ۱۳۸۳٫ رسائل اصولیه. قم. مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).
سبزواری، سید عبدالأعلی. ۱۴۱۳ ق. مهذّب الأحکام. قم. مؤسسه المنار، دفتر حضرت آیت الله سبزواری. چاپ چهارم.
سند، محمد. ۱۴۲۳ ق. سند العروه الوثقی، کتاب الحج. بیروت. مؤسسه أم القری للتحقیق و النشر.
ـــــــــــ. ۱۴۲۳ ق. فقه الطب و التضخم النقدی. بیروت. مؤسسه أم القری للتحقیق و النشر.
ـــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. أسس النظام السیاسی عند الإمامیه. قم. مکتبه فدک.
سیفی مازندرانی، علی اکبر. ۱۴۲۷ ق. دلیل تحریر الوسیله، المضاربه. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه).
ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۳. مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الأساسیه. قم. مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین قم.
سیوری حلّی، جمال الدین مقداد بن عبد اللّه. ۱۴۰۴ ق. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
شبیری زنجانی، سید موسی. ۱۴۲۸ ق. المسائل الشرعیه. قم. مؤسسه نشر الفقاهه.
شعرانی، ابوالحسن. ۱۳۷۳٫ المدخل إلی عذب المنهل فی أصول الفقه. قم. مؤسسه الهادی.
شهید اول، محمد بن مکی عاملی. بی‌تا. القواعد و الفوائد. قم. کتابفروشی مفید. (افست از روی چاپ نجف اشرف ۱۴۰۰ ق).
ـــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۱۴ ق. غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. ۱۴۱۳ ق. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۹ ق. فوائد القواعد. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۱ ق. رسائل الشهید الثانی. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۰٫ الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم. کتابفروشی داوری.
صافی گلپایگانی، علی. ۱۴۲۷ ق. ذخیره العقبی فی شرح العروه الوثقی. قم. گنج عرفان.
ـــــــــــــــــــــ ۱۴۲۸ ق. بیان الأصول. قم. دایره التوجیه و الارشاد الدینی فی مکتب المرجع الدینی آیت الله العظمی الشیخ لطف الله الصافی الگلپایگانی (دام ظله).
صدر، سید رضا. ۱۴۲۰ ق. الاجتهاد و التقلید. قم. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
صدر، سید محمدباقر. ۱۴۱۵ ق. جواهر الأصول. مقرر: تقریرات انصاری اراکی. بیروت. دار التعارف للمطبوعات.
ــــــــــــــــــــ ۱۴۱۷ ق. بحوث فی علم الأصول. مقرر: عبدالساتر. بیروت الدار الاسلامیه.
ـــــــــــــــــــــ ۱۴۲۵ ق. دروس فی علم الأصول. بیروت. دارإحیاء التراث العربی.
طباطبایی، سید محمد. بی‌تا. کتاب المناهل. قم. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
ــــــــــــــــــــ ۱۲۹۶ ق. مفاتیح الأصول. قم. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
طباطبایی حکیم، محمد تقی. ۱۴۱۸ ق. الأصول العامه. المجمع العالمی لأهل البیت (علیهم‌السلام). چاپ دوم.
طباطبایی حکیم، سید محمدسعید. ۱۴۲۸ ق. الکافی فی أصول الفقه. دار الهلال. بیروت. چاپ چهارم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۳۶۶ (۱۴۱۷ ق). مصباح المنهاج، کتاب الطهاره. بی‌جا. مکتب سماحه آیت الله العظمی السید الحکیم و مؤسسه المنار.
طباطبایی قمی، سید تقی. ۱۳۷۱٫ آراؤنا فی أصول الفقه. قم. محلاتی.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم. ۱۴۱۰ ق. حاشیه المکاسب. قم. مؤسسه اسماعیلیان.
طوسی (شیخ الطائفه)، ابو جعفر محمد بن حسن. ۱۳۸۷ ق. المبسوط فی فقه الإمامیه. تهران. المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه. چاپ سوم.
عراقی، آقا ضیاءالدین. ۱۴۲۱ ق. کتاب القضاء. مقرر: نجم‌آبادی. قم. انتشارات مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه‌السلام).
علوی، سید عادل. ۱۴۲۲ ق. القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید. قم. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
غروی نائینی، میرزا محمد حسین. ۱۳۷۳ ق. منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران. المکتبه المحمدیه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۱۱ ق. کتاب الصلاه. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۹ ق. أجود التقریرات. مقرر: خویی. قم. مؤسسه صاحب الامر.
غزالی، ابی‌حامد محمد بن محمد بن محمد. ۱۴۱۷ ق. المستصفی فی علم الأصول. بیروت. دار الکتب العلمیه.
فاضل جواد، جواد بن سعید. بی‌تا. مسالک الأفهام الی آیات الأحکام. بی‌جا. مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (علیه‌السلام).
فاضل لنکرانی، محمد. ۱۳۸۱٫ اصول فقه شیعه. مقرر: ملکی اصفهانی. قم. مرکز فقهی ائمه اطهار (علیه‌السلام)
ــــــــــــــــــــ ۱۴۲۲ ق. تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، الحدود. قم. مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام.
فانی اصفهانی، علی. ۱۴۰۱ ق. آراء حول مبحث الألفاظ فی علم الأصول. قم. رضا مظاهری «ناشر».
فقیه، محمد تقی. ۱۴۱۸ ق. مبانی الفقیه، و هو یشمل علی الأصول العملیه. بیروت. دار الاضواء.
فیض کاشانی، محسن. بی‌تا. مفاتیح الشرائع. قم. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
ـــــــــــــــــــــ ۱۴۱۸ ق. النخبه فی الحکمه العملیه و الأحکام الشرعیه. تهران. مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. چاپ دوم.
قمی، میرزا ابوالقاسم. ۱۴۲۷ ق. رسائل المیرزا القمی. قم. دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان.
کاشانی، ملا فتح الله. ۱۳۶۶٫ تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین. تهران. کتابفروشی محمد حسن علمی.
کاشف الغطاء، عباس. بی‌تا. المعاملات المصرفیه. بی‌جا. مؤسسه کاشف الغطاء.
کاشف الغطاء، علی. بی‌تا. باب مدینه العلم. بی‌جا. مؤسسه کاشف الغطاء.
کاشف الغطاء، محمد حسین. ۱۴۲۶ ق. الفردوس الأعلی. قم. دار أنوار الهدی.
کرکی عاملی، حسین بن شهاب الدین. ۱۳۹۶ ق. هدایه الابرار الی طریق الائمه الاطهار. نجف الاشرف رئوف جمال‌الدین.
کلینی، محمد بن یعقوب. ۱۳۶۵٫ الکافی. تهران. دارالکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.
گلپایگانی، محمد رضا. ۱۴۱۰ ق. إفاضه العوائد فی التعلیق علی درر الفوائد. بی‌جا. دار القرآن کریم.
گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم بن حسن. ۱۴۱۳ ق. جامع الشتات فی أجوبه السؤالات. تهران. مؤسسه کیهان.
مازندرانی خواجوئی، محمد اسماعیل بن حسین. ۱۴۱۸ ق. جامع الشتات. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مامقانی، محمد حسن بن الملا عبدالله . ۱۳۱۶ ق. غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب. قم. مجمع الذخائر الإسلامیه.
مجتهد تبریزی، غلامحسین. بی‌تا. اصول لمهذبه. بی‌جا. چاپ طوس. چاپ دوم.
مجلسی (اول)، محمد تقی. ۱۴۰۶ ق. روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. قم. مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور. چاپ دوم.
ـــــــــــــــــــــــــ ۱۴۱۴ ق. لوامع صاحبقرانی. قم. مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
مجلسی «علامه»، محمد باقر. ۱۴۰۴ ق. مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ دوم.
_________________۱۴۱۰ ق. بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار. بیروت. مؤسسه الطبع و النشر.
_________________ بی‌تا. حدود و قصاص و دیات. قم. مؤسسه نشر الآثار الإسلامیه.
محسنی قندهاری، محمد آصف. ۱۴۲۴ ق. الفقه و مسائل طبیه. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
محقق داماد، سید محمد. ۱۳۶۳ (۱۴۰۵ ق). کتاب الصلاه. مقرر: مؤمن قمی. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
محقق داماد، سید مصطفی. ۱۴۰۶ ق. قواعد فقه. تهران. مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ دوازدهم.
محمدی گیلانی، محمد. ۱۴۲۱ ق. تکمله شوراق الالهام. قم. مکتب الاعلام الاسلامی.
مدنی کاشانی، حاج آقا رضا. ۱۴۱۱ ق. براهین الحج للفقهاء و الحجج. کاشان. مدرسه علمیه آیت الله مدنی کاشانی. چاپ سوم.
مرعشی نجفی، سید شهاب الدین. ۱۴۱۹ ق. القصاص علی ضوء القرآن و السنه. مقرر: علوی. ج۲٫ قم. کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
مشکینی، میرزا علی. ۱۴۱۶ ق. اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. قم. نشر الهادی. چاپ ششم.
مظفر، محمد رضا. ۱۳۷۴٫ اصول الفقه. قم. انتشارات اسماعیلیان. چاپ هفتم.
مغنیه، محمد جواد. ۱۴۲۱ ق (ا). فقه الإمام الصادق (علیه‌السلام). قم. مؤسسه انصاریان. چاپ دوم.
___________ ۱۴۲۱ ق (۲). الفقه علی المذاهب الخمسه. ج۲٫ بیروت. دار التیار الجدید و دار الجواد. چاپ دهم.
مکارم شیرازی، ناصر. ۱۴۲۸ ق. انوار الأصول. مقرر: قدسی. قم. مدرسه الامام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام). چاپ دوم.
_____________ ۱۴۲۵ ق. أنوار الفقاهه، کتاب البیع. قم. انتشارات مدرسه الإمام علی بن أبی طالب (علیه‌السلام).
_____________ ۱۴۲۲ ق. بحوث فقهیه هامه. قم. انتشارات مدرسه الإمام علی بن أبی طالب علیه‌السلام.
_____________ ۱۴۱۷ ق (۱۹۹۷م). المسائل المستحدثه ـ النقود الورقیه. فقه اهل البیت (علیهم‌السلام) (عربی). ش (۶ ـ۵).
_____________ ۱۴۲۵ ق. المعاد و عالم الآخره. قم. مدرسه امام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام).
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم. ۱۴۲۷ ق. فقه الحدود و التعزیرات. قم. مؤسسه النشر لجامعه المفید رحمۀ الله. چاپ دوم.
موسوی خویی، سید ابوالقاسم. ۱۴۱۷ ق (۱). الهدایه فی الأصول، مقرر: صافی اصفهانی. ج۱٫ قم. مؤسسه صاحب الامر (عج).
ـــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۱۷ ق (۲). محاضرات فی أصول الفقه. مقرر: فیاض. ج۲٫ قم. دار الهادی للمطبوعات. چاپ چهارم.
ـــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۱۹ ق. دراسات فی علم الأصول. مقرر: هاشمی شاهرودی. مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
ـــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۲۸ ق. غایه المأمول. مقرر: جواهری. مجمع الفکر الاسلامی. قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــ ۱۳۷۷٫ مصباح الفقاهه. مقرر: توحیدی. داوری. قم.
موسوی زنجانی، محمد بن ابوالقاسم. ۱۳۱۶ق. التنقیذ لأحکام التقلید. چاپ سنگی.
موسوی قزوینی، سید علی. ۱۴۲۴ ق. ینابیع الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
موسوی گلپایگانی، سید محمد رضا. ۱۳۹۹ ق. بلغه الطالب فی التعلیق علی بیع المکاسب. قم. چاپخانه خیام.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۲ ق. الدر المنضود فی أحکام الحدود. قم. دار القرآن الکریم.
نائینی، محمد حسین. ۱۳۵۲٫ أجود التقریرات. مقرر: خویی. قم. مطبعه العرفان.
نجفی «صاحب الجواهر»، محمد حسن. بی‌تا. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت. دار إحیاء التراث العربی. چاپ هفتم.
نجفی عراقی، عبدالنبی. ۱۳۸۰ ق. المعالم الزلفی فی شرح العروه الوثقی. قم. المطبعه العلمیه.
نجفی، بشیر حسین. ۱۴۲۷ ق. مصطفی الدین القیم. نجف اشرف. دفتر حضرت آیت الله نجفی.
نراقی، احمد بن محمد مهدی. ۱۴۱۷ ق. عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
نراقی، ملا محمد مهدی بن ابی‌ذر. ۱۴۲۶ ق. تحفه رضویه. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. لوامع الأحکام فی فقه شریعه الإسلام. چاپ سنگی.
وجدانی فخر، قدرت الله. ۱۴۲۶ ق. الجواهر الفخریه فی شرح الروضه البهیه. قم. انتشارات سماء قلم. چاپ دوم.
وحید بهبهانی، محمد باقر. ۱۴۱۹ ق. الرسائل الفقهیه. قم. مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
ــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۴ ق. مصابیح الظلام. قم. مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
ــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. حاشیه الوافی. قم. مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
هاشمی شاهرودی، سید محمود؛ همکاران. ۱۴۲۳ ق. موسوعه الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت (علیهم‌السلام). قم. مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام).
یوسفی (فاضل آبی)، حسن بن ابی طالب. ۱۴۱۷ ق. کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ سوم.
