الگوی اعتبارسنجی منابع متداول تاریخی مبتنی بر قرآن و روایات و اصول کلامی امامیه (مطالعه موردی: تأثیر باورهای کلامی ابن‌هشام بر تألیف السیره النبویه)
ایمان روشن‌بین
دکترای کلام امامیه، مدرس دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران، ایران، تهران
Iman_roshanbin@yahoo.com
چکیده
شواهد پرشماری وجود دارد که تاریخنگاری در منابع اولیه، تحت تأثیر باورهای کلامی و اعتقادی و همچنین تعلقات قومی و سیاسی مورخان بوده و گاهی تصویر تاریخی ارائهشده، دستخوش تحریفات و تغییراتی قرار گرفته است. در صورت اثبات چنین مطلبی، روشن می‌شود که این منابع بدون بررسی علمی، اعتبار چندانی ندارند. در این پژوهش مطلب پیشگفته و تأثیر باورهای کلامی عبدالملک بن‌هشام بر تألیف السیره النبویه مبتنی بر قرآن و روایات و اصول کلامی امامیه بررسی میگردد و الگوی ارائهشده بر این مبنا قابل تعمیم و توسعهپذیر بر دیگر کتب تاریخی است. سیره ابن‌هشام تهذیبِ سیره ابن‌اسحاق است و ازآنجاکه سیره ابن‌هشام از نخستین و مهمترین سیره‌های موجود اهل تسنن و منبع و الگوی پژوهشهای تاریخی بعدی است، بررسی آن ضرورتی دوچندان می‌یابد. ازآنجاکه ابن‌هشام به نقل وقایع تاریخ صدر اسلام پرداخته است، می‌توان تأثیر سه باور کلامیِ پیامبرشناسی، خلافت و امامتشناسی و صحابهشناسی او را در نگارش کتاب بررسی کرد. تأثیر باورهای کلامی ابن‌هشام در این مقاله گرداگرد دو محور نشان داده شده است: ۱٫ روششناسی شیوه تهذیب ابن‌هشام؛ ۲٫ مطالعه موردی حذفیات مبتنی بر قرآن، روایات و اصول کلامی امامیه. محور و روش دوم که مبتنی بر قرآن، روایات و اصول کلامی امامیه است و در این مقاله تفصیلاً به آن پرداخته شده، عملاً الگو و روش اعتبارسنجی متون است که کاملاً قابل تعمیم و توسعهپذیر است و می‌توان با این الگو تأثیرپذیری هر نگاره‌ای از باورهای کلامی نگارنده آن را روشن کرد.
کلیدواژگان: سیره ابن‌هشام، سیره ابن‌اسحاق، باورهای کلامی، اعتبارسنجی، تاریخنگاری.
منابع
- ابن ابی‌الحدید، عبد الحمید بن هبه الله (۱۴۰۴ق). شرح نهج البلاغه. قم: مکتبه آیتالله المرعشی النجفی.
- ابن اثیر، علی بن محمد (۱۳۸۵ق). به الکامل فی التاریخ. لبنان: دار صادر.
- ابن جوزی، عبدالرحمن (۱۳۹۹ هـ). مناقب الامام احمد. تحقیق عبدالله الترکی. قاهره: مکتبه الخانجی.
- ابن ح‍ن‍ب‍ل، احمد بن محمد (۱۳۱۳ق). المسند. بیروت: دار صادر.
- ابن خلکان، أحمد بن محمد (بیتا). وفیات الاعیان. چاپ احسان عباس.
- اب‍ن‌س‍ع‍د کاتب واقدی، محمد بن س‍ع‍د (۱۳۸۸). طبقات الکبری. به کوشش احسان عباس. بیروت: دارصادر.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی (۱۳۷۹ق). مناقب آل أبی طالب: (لابن شهرآشوب). قم: علامه.
- ابن هشام، عبدالملک (۱۹۷۹ م). التیجان. به کوشش عبدالعزیز مقالح. صنعا.
- ابن هشام، عبدالملک (۱۳۷۵). السیره النبویه. ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: کتابچی.
- ابن ع‍ب‍درب‍ه، احمد بن محمد (۱۳۸۴ق). العقد الفرید. بیروت: دار الکتاب العربی.
- ابن‌قتیبه، عبدالله (۱۹۶۰م). المعارف. به کوشش ثروت عکاشه. قاهره: دارالکتب.
- اب‍ن‌ک‍ث‍ی‍ر، اسم‍اع‍ی‍ل بن عمر (۱۹۶۶م). البدایه والنهایه. بیروت: مکتبه المعارف.
- ابوحنیفه، نعمان بن ثابت (۱۴۰۴ق). الفقه الاکبر. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- امینی، عبدالحسین (۱۴۱۶ق). الغدیر فی الکتاب والسنه والأدب. قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
- بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر (۲۰۰۳ م). أصول الإیمان. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
- بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر (۱۴۰۸ق). الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم. بیروت: دار الجیل- دار الآفاق.
- بلاذری، احمدبن جابر بن یحیی (۱۳۵۹). انساب الاشراف. تحقیق محمدباقر محمودی. مصر: دار المعارف.
- بیهقی، ابوبکر (۱۴۰۵ق). دلائل النبوه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- بیهقی، احمدبن حسین(۱۳۹۱). مناقب شافعی. تحقیق سیداحمد صقر، مصر: دار التراث.
- جاودان، محمدعلی (۱۳۷۱). ابن‌هشام و سیره او. آینه پژوهش. ۱۱: ۹-۳۰٫
- جعفریان، رسول (۱۳۷۶). منابع تاریخ اسلام. قم: انصاریان.
- جوینی، ابراهیم بن محمد (۱۴۰۰ق). فرائد السمطین. لبنان: مؤسسه المحمودی.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (۱۳۴۲ق). المستدرک علی الصحیحین، هند.
- حسن بن علی، امام یازدهم (۱۴۰۹ق). التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری. قم: مدرسه الإمام المهدی=.
- حلبی شافعی، ابوالفرج (۱۳۲۰ق). السیره الحلبیه.
- حلی، حسن بن یوسف (۱۴۰۸ق). تصحیح رجائی، مهدی و مرعشی، العدد القویه لدفع المخاوف الیومیه. قم: کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
- حلی، حسن بن یوسف (۱۹۸۲م). نهج الحق و کشف الصدق. بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
- خطیب بغدادی، احمد (۱۳۴۹ق). تاریخ بغداد. قاهره.
- مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، http: : : www.cgie.org.ir.
- دیار ب‍ک‍ری، حسین بن محمد (۱۳۸۳). تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس. مصر.
- ذهبی، محمد بن احمد (۱۴۰۵ق). سیر اعلام النبلاء. به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران. بیروت.
- روشن‌بین، ایمان (۱۳۹۲). تأثیر باورهای کلامی عبدالملک بن هشام، بر تألیف السیره النبویه. پایاننامه کارشناسی ارشد.تهران: دانشگاه قرآن و حدیث.
- زمخشری، محمود بن عمر (بیتا). الکشاف. لبنان: دار الکتاب العربی.
- سهیلی، عبدالرحمن (۱۳۸۷ق). الروض الأنف فی شرح السیره النبویه. به کوشش عبدالرحمن وکیل، قاهره.
- سیوطی، جلال الدین (۱۳۹۲). تدریب الراوی. مدینه: منشورات المکتبه العلمیه.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم بن احمد (بیتا). ملل و نحل. تحقیق محمد سیدگیلانی، بیروت: دارالمعرفه.
- طبرسی، احمد بن علی (۱۴۰۳ق). الإحتجاج علی أهل اللجاج. نشر مرتضی.
- طبری، احمد بن عبدالله (۱۹۷۴م). ذخائر العقبی. بیروت: دارالمعرفه.
- طبری، محمد بن جریر (بیتا). تاریخ الامم و الملوک. قاهره: دارالمعارف.
- قاضی عیاض، ابوالفضل (بیتا). ترتیب المدارک و تقریب المسالک.
- قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا (۱۳۶۸). تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۳۰۱). ینابیع الموده. استانبول.
- مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳ق). أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
- مهدوی، اصغر (۱۳۶۸). مقدمه بر خلاصه سیرت رسول‌اللـه. تلخیص شرف‌الدین محمد بن عبداللـه. تهران.
- ناشئ، اکبر (۱۳۸۶). فرقه‌های اسلامی و مسئله امامت. ترجمه علیرضا ایمانی. قم: مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
- هلالی، سلیم بن قیس (۱۴۰۵ق). کتاب سلیم بن قیس الهلالی. تصحیح محمد انصاری زنجانی خوئینی. قم: الهادی.
- یوسفی غروی، محمدهادی (۱۳۸۳). تاریخ تحقیقی اسلام. قم: مؤسسه آموزش پژوهشی امام خمینی;.
