عبد الصمد عالی نژاد[۱]

[۱]. طلبۀ سطح چهار حوزۀ علمیۀ قم. قم. ایران. ایمیل.

چکیده

علم اسلامی، تحول و اسلامی‌سازی علوم انسانی، با تعریف‌ها و رویکردهای گوناگونی روبه‌رو است. موافقان بر مرجعیت علمی قرآن کریم و نظریه‌پردازی قرآنی به‌منزلۀ بُن‌مایۀ جامع، هم‌داستان‌اند. دیدگاه‌شناسی قرآن کریم با تفسیر ترتیبی (نگاه جزئی و گزیده‌ای) به‌دست نمی‌آید و نیازمند رویکرد تفسیر موضوعی به قرآن کریم است. پی‌جویی دیدگاه قرآن کریم در موضوعات اساسی علوم در چهار حوزۀ مفاهیم، مبانی، اصول و روش‌ها، تحول علوم انسانی را درپی خواهد شد.

الگوی تحول و اسلامی‌سازی دانش آینده‌پژوهی در حوزۀ مفاهیم، به واژه‌شناسی و گزاره‌شناسی آینده‌پژوهی در آیات قرآن می‌پردازد؛ در این حوزه پس از تبیین اصطلاح آینده‌پژوهی، بررسی ارتباط واژه‌های عاقبت، عسی، تأویل احادیث، غد و گزاره‌هایِ مربوط به معاد، خبردهی فرشتگان از فساد و خون‌ریزی انسان‌ها؛ آیاتِ ناظر به حوادث آینده و آیات مهدوی (عجل‌الله) انجام می‌گیرد.

در حوزۀ مبانی، پس از تبیین مبانی آینده‌پژوهان غربی، بنیادهای فکری آینده‌پژوهی در حوزۀ معرفت‌شناسی، خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی با دیدگاه قرآنی بررسی می‌شود.

در حوزۀ اصول، اصول قرآنیِ رویکردهای آینده‌پژوهی، از آیات و مبانی، استخراج می‌شود.

در حوزۀ روش‌ها، روش‌های آینده‌پژوهی از منظر قرآن دنبال می‌شود تا الگویی از تحول و اسلامی‌سازی علوم انسانی جلوه کند.

کلیدواژه‌ها: اسلامی‌سازی علوم، دیدگاه‌شناسی قرآن، تفسیر موضوعی، مبانی آینده‌پژوهی، اصول قرآنی آینده‌پژوهی.

کتابنامه

قرآن کریم. ترجمۀ آیت‌الله مکارم شیرازی.

نهج‌البلاغه. ۱۴۱۴٫ مصحح صبحی صالح. قم. هجرت.

آیین، یاسر. ۱۳۹۰. «گفتگو از آینده‌پژوهی دینی با تأکید بر آموزه مهدویت». فصلنامۀ علمی ـ تخصصی پژوهش‌های مهدوی. ۱ (۳). صص ۱۱۳ـ۹۲٫

ابن بابویه، محمد بن على. ۱۳۷۶٫ الأمالی (للصدوق). تهران. کتابچى.

ابن مشهدى، محمد بن جعفر. ۱۴۱۹٫ المزار الکبیر (لابن المشهدی). قم. دفتر انتشارات اسلامى.

اسلاتر، ریچارد ای و همکاران. ۱۳۸۶٫ دانش‌واژۀ آینده‌پژوهی. عبدالمجید کرامت‌زاده و همکاران. تهران. مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی مؤسسۀ آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

امیری، مجتبی. ۱۳۷۴٫ نظریۀ برخورد تمدن‌ها؛ هانتینگتون و منتقدانش. تهران. موسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

الویری محسن. سخنرانی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) در نشست «علمی اصول و مبانی آینده‌پژوهی از نگاه دینی» به همت پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی (صلی‌الله علیه و آله و سلم) وابسته به جامعهالمصطفی (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در قم. ۱۳۹۰ بازبینی شده در۲۸/۷/۱۳۹۴:

http://iri.miu.ac.ir/includes/newsprint.aspx?id=11198&sid=14&pid=3451

بحرانى، سید هاشم. ۱۴۱۶٫ البرهان فى تفسیر القرآن. ج ۲ و ۵٫ تهران. بنیاد بعثت.

برقى، احمد بن محمد بن خالد. ۱۳۷۱٫ المحاسن. ج ۱٫ قم. دارالکتب الإسلامیه.

بل، وندل. ۱۳۹۲٫ مبانی آینده‌پژوهی. ترجمۀ مصطفی تقوی و محسن محقق. تهران. مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری موسسۀ آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

بهجت‌ فومنى، محمدتقى. ۱۴۲۶٫ جامع المسائل‌. ج ۲٫ قم. دفتر معظم‌له.

پایا، علی. ۱۳۸۴٫ ملاحظاتی شتابزده در باب معرفت‌شناسی آینده‌اندیشی؛ مجموعه مقالات نخستین کارگاه آینده‌اندیشی. تهران. مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، وزارت آموزش، تحقیقات و فناوری.

پدرام، عبدالرحیم. ۱۳۸۸٫ آینده‌پژوهی مفاهیم روش‌ها (مقاله اول). تهران. مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی مؤسسۀ آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.

پدرام، عبدالرحیم و عباس جلال‌وند. آشنایی با آینده‌‌پژوهی، تهران، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، ۱۳۹۰٫

جلیلی، هدایت. ۱۳۷۲. روش‌شناسی تفاسیر موضوعی قرآن. تهران. کویر.

جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۷۸٫ زن در آینه جلال و جمال. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ معرفت‌شناسی در قرآن. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ سرچشمۀ اندیشه. ج ۱ و ۲٫ قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ تحریر تمهید القواعد. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۸ الف. تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. ج ۱ و ۳ و ۱۴٫ قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۸ ب. حق و تکلیف در اسلام. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹ الف. جامعه در قرآن. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹ ب. سیرۀ‏ پیامبران در قرآن. ج ۶٫ قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹ ج. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹ د. رازهای نماز. قم. إسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۱٫ ادب فنای مقربان (شرح زیارت جامعۀ کبیره). ج ۱٫ قم. إسراء .

حاجیانی، ابراهیم. مبانی‌ اصول و روش‌های آینده‌پژوهی، تهران، دانشگاه امام صادق ع، ‏۱۳۹۱.

خاشعی، رضا. ۱۳۹۱٫ سفر به آینده: آینده‌پژوهی، مبانی، مفاهیم و روش‌ها. تهران. هنر رسانه اردیبهشت.

خسروپناه، عبدالحسین. «علم دینی نزد متفکران اسلامی». ۱۳۹۱٫ بازیابی شده در ۲۸/۷/۱۳۹۴٫ http://allameh-.nahad.ir/uploads/khpsropanah.pptx.

دی تور، جیمز. ۱۳۷۸٫ «آینده‌پژوهی به‌عنوان دانشی کاربردی». ترجمۀ سید احمد ابراهیمی و عقیل ملکی‌فر. ماهنامۀ ره‌یافت. شمارۀ ۲۰٫ ص ۱۰۳٫

ذوالقدر، محمدباقر. ۱۳۸۱٫ قصۀ غربت غربی. تهران. پژمان.

رازى، فخرالدین محمد بن عمر. ۱۴۲۰٫ مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر). ج ۲ و ۲۹٫ بیروت. دار احیاء التراث العربى.

رجبی، محمود. ۱۳۸۸٫ «تفسیر موضوعی از منظر استاد محمدتقی مصباح». دو فصلنامۀ قرآن شناخت. ۲ (۴). صص ۱۴۶ـ۱۱۱٫

زواری، سید عبدالمجید. ۱۳۸۸٫ «آینده‌پژوهی و اهمیت آن از منظر دینی». مجلۀ دیدار آشنا. خرداد. سال ۱۲٫ شمارۀ ۱۰۴٫

سبحانى، جعفر. ۱۴۱۱٫ الالهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل. قم. المرکز العالمى للدراسات الاسلامیه.

طباطبایى، سید محمدحسین. ۱۴۱۷٫ المیزان فى تفسیر القرآن. ج ۱۱ و ۱۶ و ۱۹ و ۲۰٫ قم. دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

طوسى، محمد بن الحسن. ۱۴۱۴٫ الأمالی (للطوسی). قم. دارالثقافه.

طریحى، فخرالدین. ۱۳۷۵٫ مجمع البحرین. ج ۶٫ تهران. کتاب‌فروشی مرتضوى.

عاملى کرکى، (محقق ثانى) على بن حسین. ۱۴۱۴٫ جامع المقاصد فی شرح القواعد. ج ۴٫ قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام.

عروسى حویزى، عبد على بن جمعه. ۱۴۱۵٫ تفسیر نور الثقلین. قم. انتشارات اسماعیلیان.

عظیمی، علی اکبر. «بازنگری دستگاه نظری آینده‌پژوهی در جهان‌بینی اسلامی (۱)». ۱۳۸۹٫ بازیابی شده در ۲۳/۰۳/۱۳۹۴٫ http://rasekhoon.net/article/print/159203.

http://rasekhoon.net/article/show/159215/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%86%DA%AF%D8%B1%D9%8A-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A-%D8%A2%D9%8A%D9%86%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%8A%D9%86%D9%8A-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A-(3)/

قاضی‌زاده، کاظم. «روش‌شناسی تفسیر موضوعی (۲)». پایگاه اطلاع‌رسانی موسسۀ پژوهشی فرهنگی فهیم. ۱۳۸۸٫ بازیابی شده در ۲۳/۰۳/۱۳۹۴٫ http://fahimco.com/ShowArticle.aspx?ID=1071.

قرشى، سید علی اکبر. ۱۳۷۷٫ تفسیر احسن الحدیث. ج ۱۱٫ تهران. بنیاد بعثت.

قرطبى، محمد بن احمد. ۱۳۶۴٫ الجامع لأحکام القرآن. ج ۳٫ تهران. انتشارات ناصر خسرو.

کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق. ۱۴۰۷٫ الکافی. ج ۲ و ۴ و ۵ و ۸٫ تهران. دار الکتب الاسلامیه.

کارگر، رحیم. ۱۳۸۸٫ «آینده‌پژوهی مهدوی». فصلنامۀ علمی‌ـ‌تخصصی انتظار موعود. ۷ (۲۸). ص ۱۰۶ـ۶۵٫

گودرزی، غلامرضا. سخنرانی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) در نشست تخصصی «مهدویت با رویکرد قرآنی و روایی». ۱۳۹۲٫ بازیابی در ۲۳/۰۳/۱۳۹۴٫ http://www.shabestan.ir/TextVersionDetail/287208.

لسلى، ا.وایت. ۱۳۷۹٫ تکامل فرهنگ. ترجمۀ فریبرز مجیدى. تهران. دشتستان.

مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳٫ بحارالأنوار. ج ۷۶ و ۹۰٫ بیروت. دار إحیاء التراث العربی.

محمودی، مهدی؛ عباسی، عطا. ۱۳۸۴٫ آینده‌پژوهی و نقش آن در سیاست‌گذاری علم و فناوری. تهران. مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی.

مسعودى، على بن حسین. ۱۳۸۴٫ إثبات الوصیه للإمام علیّ بن أبی طالب. قم. انصاریان.

مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۹۰٫ «علم دینی و اسلامی‌سازی علوم انسانی». ماهنامۀ معارف. ۱۴ (۸۶)، ص ۱۶٫

مطهری، مرتضی. ۱۳۷۴٫ مجموعه آثار. ج ۲٫ قم. صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۷۴٫ تفسیر نمونه. ج ۷ و ۱۰٫ تهران. دار الکتب الإسلامیه.

ملکی‌فر، عقیل. ۱۳۸۶٫ الفبای آینده‌پژوهی. تهران. کرانۀ علم.

ــــــــــــــ. «آینده‌پژوهی و مهدویت: نسبت‌ها و روابط از دیدگاه کاربردی». اندیشکدۀ صنعت و فناوری (آصف). ۳۱/۵/۱۳۸۸٫ بازیابی شده در ۳/۳/۱۳۹۴٫ http://www.iranasef.org/ShowArticle.asp?ID=2010.

میر سپاه، اکبر. ۱۳۸۳٫ انقلاب فرهنگی و اسلامی‌شدن رشته‌های علمی. دفتر اول کتاب درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه‌پردازی در علوم دینی. قم. انتشارات مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم. ص ۲۰۶٫

نورى، میرزا حسین‌ محدث. ۱۴۰۸٫ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج ۲٫ بیروت. مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام.

هاشمى شاهرودى، سید محمود و همکاران. ۱۴۲۶٫ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام. ج ۲٫ قم. مؤسسۀ دائره‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام.

نرم افزار، حدیث ولایت، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی نور.

Inayatullah, S  ,.۲۰۰۷ Questioning the Future (Methods and Tools for Organizational and Societal Transformation), 3th Ed.,