مرتضی یوسفی راد

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. قم. ایران.

myusefy@gmail.com

 چکیده

هدف از تألیف این مقاله آن است که نشان داده شود فلسفۀ سیاسی اسلامی بدون اعتدال مدنی به هدف و غایت خود، که دولت‌سازی مطلوب و تحصیل ارزش‌ها و آمال و آرزوها و سعادتمندی است، دست نمی‌یابد و دچار ذهن‌گرایی و دوری از واقعیت‌ها می‌شود. هدف فلسفۀ سیاسی اسلامی تأسیس نظام سیاسی مطلوب (فاضله) و سعادتمندی انسان است؛ در‌حالی‌که در واقعیت انسان طمع‌ورزی، منفعت‌طلبی و خودخواهی و خوی تجاوز وجود دارد که مانع از سعادتمندی او می‌شود. حال پرسش آن است که در راستای نیل به هدف فلسفۀ سیاسی اسلامی، چگونه می‌توان حیات سیاسی آمیخته با انواع شرها و بی‌عدالتی‌ها، تعارض‌ها و تضادهای منافع را به حیاتی مبدل کرد که در آن نه‌تنها ظلم و بی‌عدالتی و نابسامانی نیست، بلکه آنچه وجود دارد کمالات و خوش‌بینی‌ها و اعتمادها و رعایت حقوق تا محبت و انس و الفت و ایثار و بالأخره دستیابی به آمال و آرزوها و سعادتمندی افراد مدنی است. ادعا آن است که اعتدال مدنی این امکان را فراهم می‌کند که با حاکمیت حکمران و حکمروایی خوب و مدیریت میدانیِ واقع‌نگرانه و تعاملات مدنی عادلانه و مبتنی‌بر رعایت حقوق همنوعان، انسان از حیات آمیخته با انواع منفعت‌طلبی و طمع‌ورزی و خودخواهی و از رفتارهای فروانسانی خود عبور کند، به تعادل فکری و رفتاری برسد، انسان مدنی شود و زمینه‌های شکوفایی استعدادهای فطری خود و همنوعان خود در نیل به تعالی و فرامدنی‌شدن را فراهم کند. مسئلۀ اساسی در مدیریت اعتدالی شناسایی ضعف‌ها و نابسامانی‌ها و آسیب‌ها و دفع و رفع آن‌ها با بهره‌گیری از قواعد عقلی و تجربی و شرعی است تا به‌طور تدریجی، آسیب‌ها شناسایی و رفع شود و ظرفیت‌های ارتقایی، رشدیافتگی و مراتب کمالی افراد مدنی آشکار و بارور شود و با تحصیل (در نگاه مشایی) یا وصول (در نگاه اشراقی و متعالیه) به کمالات نظری و معارف حقیقی و عمل به خیرات به رشدیافتگی و سعادتمندی، که هدف فلسفۀ سیاسی اسلامی است، نائل شود. نویسنده برای نیل به این مقصود از روش تحلیل مفاهیم و استدلال فلسفی و پژوهش اسنادی بهره می‌گیرد.

نتیجه آنکه برخلاف تصور متعارف از فلسفۀ سیاسی اسلامی مبنی‌بر غیرواقع‌گرا بودن آن، حقیقت فلسفۀ سیاسی اسلامی خردورزی از چگونگی ایجاد و استقرار نظم و ثباتی است که ازطریق شناخت حقیقت فضایل و رذایل و تدبیر در نحوۀ استقرار فضایل و دوری از رذایل (نه مدینۀ فاضلۀ آرمانی) است. دستاورد این مقاله برای مطالعات دیگر آن است که خردورزی فلسفۀ سیاسی قبل از آنکه از سنخ ماهیت‌شناسانه و تدبیر و تجویز آرمان‌ها باشد، ازقبیل تدبیر و بسترسازی است.

کلیدواژه‌ها:

فلسفۀ سیاسی اسلامی، اعتدال مدنی، انسان مدنی، عدالت، نظام سیاسی و دولت مطلوب.

کتابنامه

ابن سینا. حسین بن على. ۱۴۰۳ ق. الاشارات و التنبیهات. جلد ۱، ۲ و ۳٫ شرح و تحقیق خواجه نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین رازی. قم: دفتر نشر الکتاب.

ــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۴ ق. الالهیات الشفا. قم: منشورات مکتبه آیت‏اللّه‏ العظمى المرعشى النجفى.

اسپریگنز، توماس. ۱۳۸۷٫ فهم نظریه‌های سیاسی. ترجمۀ فرهنگ رجایی. تهران: آگه. چاپ پنجم.

حکیمی، محمدرضا. ۱۸۳۴٫ الحیـاه. ترجمه احمـد آرام. قم: انتشارات دلیل مـا. چـاپ پنجم.

دوانی، جلال الدین. ۱۳۶۸٫ شرح رباعیات فلسفی و عرفانی. تصحیح و شرح و نقد و تحلیل مهدی دهباشی. بی‌جا: چاپخانه بهرام.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۱٫ اخلاق جلالی. به تصحیح عبدالله مسعودی آرانی. تهران: انتشارات اطلاعات. چاپ اول.

رازی، قطب‌الدین. بی‌تا. شرح مطالع الانوار. قم: انتشارات کتبی نجفی.

سهروردی، شهاب‌الدین. ۱۳۸۱٫ مجموعه مصنفات. به تصحیح نجف‌قلی حبیبی. جلد ۳ و ۴٫ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شیرازی، صدرالدین. ۱۳۶۱٫ عرشیه. تهران: مولی.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۲٫ مبدأ و معاد. ترجمۀ احمدبن محمد الحسینی اردکانی. به کوشش عبدالله نورانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۳٫ اسرار الایات و انوار البینات. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۴٫ المظاهر الاهیه. ترجمه و تحقیق از سید حمید طبیبیان. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸٫ الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه. ترجمۀ محمد خواجوی. جلد ۶٫ تهران: مولی.

شیرازی، قطب‌الدین. ۱۳۶۹٫ دره‌التاج. تصحیح محمد مشکوه. تهران: انتشارات حکمت.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۳٫ درهالتاج. تصحیح ماهدخت بانو همایى. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.

صدرا، علیرضا. ۱۳۸۷٫ علم مدنی فارابی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چاپ اول.

طریحی، فخرالدین. ۱۴۱۱ق. مجمع‌البحرین. ج۹٫ بیجا: مرکز الطباعه و النشر فی مؤسسه البعثه.

طوسی، خواجه نصیرالدین. ۱۳۷۳٫ اخلاق ناصری. تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی.

فارابی، ابونصر. ۱۹۶۴م. السیاسه المدنیه. تحقیق و تعلیق فوزی متری نجار. بیروت: المطبعه الکاثولیکیه.

ــــــــــــــــ‌. ۱۹۹۱م. آراء اهل المدینه الفاضله. تحقیق البیر نصری نادر. بیروت: دارالمشرق. چاپ ششم.

فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی. ۱۴۰۶ق. الوافی. اصفهان: مکتبه امیرالمؤمنین علی(ع).

لک‌زایی، شریف. ۱۳۹۵٫ فلسفۀ سیاسی صدرالمتالهین. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ اول.

واعظی، احمد. ۱۳۹۵٫ درآمدی بر فلسفۀ سیاسی اسلامی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ اول.

یوسفی راد، مرتضی. ۱۳۸۰٫ اندیشۀ سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی. قم: بوستان کتاب. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ مفهوم‌شناسی فلسفۀ سیاسی اسلامی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۲٫ «اعتدال مدنی در قلمرو جامعه و سیاست». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی علوم سیاسی. سال شانزدهم. شماره ۶۲٫ تابستان.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۳٫ «نظریۀ اعتدال در فلسفۀ سیاسی اسلامی». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی حکمت اسلامی. سال اول، شماره ۳٫ زمستان.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴الف. مبانی فلسفۀ سیاسی مشاء. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴ب. «اعتدال». حکمت سیاسی اسلامی؛ مفاهیم بنیادین. علی‌اکبر علیخانی و همکاران. جلد۲٫ تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. چاپ اول.