«اعتبار سنجی تاریخ پژوهی متداول اسلامی، مبتنی بر قرآن و حدیث و اصول کلامی شیعی مطالعه‌ی موردی: سیره‌ی ابن اسحاق»
ایمان روشن بین[۱]
[۱]. کارشناسی ارشد کلام و عقاید و دانشجوی دکتری کلام امامیّه دانشکده علوم حدیث.
چکیده:
شواهد متعدّدی وجود دارد که تاریخ نگاری در منابع اولیّه، تحت تأثیر باورهای کلامی و اعتقادی و همچنین تعلّقات قومی و سیاسی مورّخان بوده و گاهی تصویر تاریخی ارائه شده، دستخوش تحریفات و تغییراتی قرار گرفته است. در صورت اثبات چنین مطلبی، روشن می‌شود که کتب آنان بدون بررسی علمی، اعتبار چندانی ندارد و چشم بسته نمی‌توان آن‌ها را به عنوانِ منبعِ مورد اعتماد قرار داد و تاریخ پژوهی خود را مبتنی بر آن‌ها نمود.
این شواهد از طریق مقایسه و تطبیق گزارشهای تاریخی ارائه شده در این کتب با قرآن و سنّت قطعی، قابل شناسایی است. علاوه بر این، مطالعات تطبیقی میان منابع تاریخی و گزارشهای معارض در موضوعات مختلف، مؤیّد این دیدگاه است.
یکی از ملاکهای اعتبار نقل‌های تاریخی ـ که در بررسیهای تاریخی کمتر مورد توجه قرار میگیرد ـ تطبیق این گزارش‌ها با قرآن، حدیث و اصول کلامی شیعه است. اصولی چون حکمت و عدالت پروردگار، عصمت انبیاء، وجود خط نفاق در عصر نبوی، فضائل خاندان وحی و …
سیره ابن اسحاق (م۱۵۰هـ) یکی از مصادر متقدّم اهل‌تسنّن است. از آن‌جایی که سیرۀ ابن‌اسحاق از اوّلین و مهم‌ترین سیره‌های موجود اهل‌تسنّن، اساس نگارش سیرۀ ابن‌هشام و تاریخ طبری بوده و منبع و الگوی پژوهش‌های تاریخی بعدی است، بررسی آن ضرورت دو چندانی می‌یابد.
بر اساس پژوهش انجام شده، اثبات می‌گردد از آنجا که این کتاب نگاشتۀ سدۀ دوم هجری، بلافاصله پس از دورۀ منع نقل حدیث، جعل روایات و رواج اسرائیلیّات و قصّه پردازی بوده و به سفارش منصور عبّاسی به قلم تحریر درآمده است، حقائق تاریخی بسیاری که با باورهای کلامی مؤلّف و دستگاه حاکمه سازگار نبوده، دستخوش حذف و تحریف قرار گرفته است. شواهد بسیاری گویای مغایرت گزارشهای این کتاب با عقل، قرآن کریم، مصادر معتبر حدیثی و اصول اعتقادی شیعی، کتب تاریخی هم عصر و پس از آن و حتی گزارشهای دیگرِ خود این کتاب است.
کلیدواژها:
تاریخ پژوهی، کلام شیعه، قرآن، حدیث
فهرست منابع
- قرآن کریم.
- اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ابن اثیر جزری، مؤسّسه اسماعیلیان، تهران، ۱۳۲۸ هـ ق.
- الاصابه فی تمییز الصحابه، ابن حجر عسقلانی، دارالإحیاء التراث العربی، بیروت.
- الإفصاح فی الإمامه، شیخ مفید، یک جلد، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ هـ ق.
- البدایه و النهایه، ابن کثیر الحنبلی، دارالکتب العلمیّه، بیروت، ۱۴۰۹ ق.
- الثقات، ابن حبان، محمد، حیدرآباد دکن،۱۴۰۱ق، ج۷، ص۳۸۲-۳۸۳٫
- بحارالأنوار، علاّمه مجلسی، محمّد باقر، بیروت – لبنان: مؤسّسه الوفاء، ۱۴۰۴ ق.
- بیان المعانی، ملاحویش آل غازى عبدالقادر، مطبعه الترقى، دمشق، ۱۳۸۲ ق.
- تاریخ الأمم و الملوک، محمد بن جریر طبرى، دار التراث، بیروت، ۱۳۸۷ ق.
- تاریخ بغداد، ابوبکر احمد بن علی خطیب بغدادی، دارالکتاب العربی، بیروت.
- تاریخ بیهقى، ابولحسن علی بن زید بیهقی، تصحیح دکتر کلیم الله حسینی، حیدر آباد.
- تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، دلیل ما، قم، ۱۳۸۹ ش.
- تذکره الحفاظ، ذهبی، محمدبن احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲-۱۳۳۴ق.
- تفسیر العیاشی، عیاشى، محمد بن مسعود، المطبعه العلمیه، تهران، ۱۳۸۰ ق.
- تفسیر قمّی، قمى على بن ابراهیم، دار الکتاب، قم، ۱۳۶۷ ش.
- تفسیر نور الثقلین، عروسى حویزى عبد على بن جمعه، انتشارات اسماعیلیان، قم، ۱۴۱۵ ق.
- رجال الشیخ الطوسی، شیخ طوسى، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۸۱ هـ ق.
- سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- السیره الحلبیه، حلبی شافعی، ۱۳۲۰ ق.
- السیره النبویّه، ابن هشام، دار احیاء التراث العربی، بیروت-لبنان.
- شرح معانی الآثار، طحاوی، دارالکتب العلمیه، بیروت-لبنان.
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۴ ق.
- الصحیح من سیره النبی الاعظم، سیّد جعفر مرتضی عاملی، دارالحدیث، قم، ۱۴۲۶ ق.
- صحیح بخاری، محمّد بن اسماعیل، الازهر-مصر.
- صحیح مسلم، ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیرى نیشابورى، دار إحیاء التراث العربی.
- طبقات الکبری، محمّد بن سعد، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۵ ق.
- الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، علامه عبد الحسین الامینى، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، قم، ۱۴۱۶ ق.
- الفهرست، محمّد بن اسحاق ابن ندیم، مطبعه الرحمانیّه، مصر، ۱۳۴۸ ق.
- الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق.
- المعرفه و التاریخ، یعقوب بن سفیان فسوى، به کوشش ضیاء العمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
- مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، ۱۳۷۹ ق، ج ۱، ص۲۱۴٫
- نهج البلاغه (للصبحی صالح)، شریف الرضى، محمد بن حسین، هجرت، قم، ۱۴۱۴ ق.
