سید عباس موسویان[۱]

رسول خوانساری[۲]

[۱]. دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. قم. ایران.

[۲]. کارشناس ارشد پژوهشکده پولی و بانکی و دانشجوی دکترای مدیریت مالی دانشگاه تهران. تهران. ایران.

چکیده

دین اسلام با طراحی چهارچوب و اصول اقتصادی که دانش فقه آن را معرفی می‌کند از اندیشمندان اقتصادی و مالی می‌خواهد که در این چهارچوب به ابزارسازی مبادرت کنند؛ به‌بیان دیگر، وظیفه متفکران مالی طراحی ابزارهای مالی است و وظیفه فقیه مالی بررسی ابزارهای ایجاد‌شده به‌منظور تطابق آن با احکام اسلامی است. این ابزارها که بر‌اساس نیازهای جامعه از‌سوی اندیشمندان اقتصادی طراحی می‌شود، باید با موازین فقهی تطبیق داده شوند و به تأیید برسند؛ به‌بیان دیگر، شناسایی نیازها و ایجاد ابزارها و شیوه‌های نوین مالی در چهارچوب مبانی دین اسلام و احکام اقتصادی آن، وظیفه پژوهشگران مالی و نهادهای مسئول است و دانش فقه و فقیه با ارائه چهارچوب کلی نظام مالی اسلام بر پایه احکام شریعت، این ابزارها را تأیید یا رد یا اصلاح می‌کند.

چالشی که به‌صورت مشخص پژوهش‌های فقه اقتصادی به‌ویژه فقه مالی با آن مواجه‌اند، بین‌رشته‌ای‌بودن موضوعات و نبود یک روش تحقیق علمی در این زمینه است؛ از یک‌سو، متخصصین و طراحان ابزارها و شیوه‌های مالی تسلط کافی بر ظرافت‌های فقهی ندارند و نمی‌توانند حکم شرعی ابزار را استنباط کنند و اگر هم بخواهند موضوعات را برای مراجع تقلید تبیین کنند و از‌‌طریق استفتا حکم شرعی ابزار را به‌دست آورند، با حساسیت‌های لازم فقهی در زمینه موضوع‌شناسی آشنا نیستند؛ از‌طرف دیگر، این ابزارها چنان پیچیده هستند که نمی‌توان به جواب یک استفتای ساده که در بسیاری از ابعاد، جزئیات و کاربردهای ابزار مالی تشریح نشده اعتماد کرد.

در این مقاله می‌کوشیم تا الگوی مناسبی برای بررسی موضوعات فقهی در حوزه دانش مالی را طراحی کنیم، به‌گونه‌ای که پژوهشگران این حوزه بتوانند با استفاده از یک رویه مشخص، به نتایج معتبرتری دست یابند. در این الگو که روش اجتهاد چندمرحله‌ای نامیده شده است، ابتدا ابعاد فقهی مربوط به مسئله موردنظر مالی توسط پژوهشگر بررسی می‌شود و ازطریق منابع مکتوب و شفاهی جنبه‌های مختلف بحث مدّنظر قرار می‌گیرد. سپس با شناسایی خبرگان فقهی‌ـ‌مالی، نظرات تخصصی فقهی در رابطه با مسئله موردنظر دریافت می‌شود و پس از پردازش اطلاعات مباحث جمع‌بندی می‌شود. درصورت موافقت اکثریت خبرگان با بحث فقهی مدّنظر پژوهشگر، نظرات مخالف به افراد موافق عرضه می‌شود، درصورتی‌که موافقان از پاسخ مخالفان اقناع شدند، مدل طراحی‌شده یا موضوع بررسی‌شده توسط پژوهشگر رد می‌شود و لازم است با واکاوی بیشتر اصلاحات لازم را اعمال کند و درصورتی‌که موافقان براساس پاسخ مخالفان اقناع نشدند پاسخ آنان به مخالفان ارسال می‌شود، زمانی‌که پژوهشگر به اطمینان کافی از تبیین مسئله رسید، با بیان نکات حساس مسئله موردنظر جهت استفتا به مراجع تقلید عرضه می‌شود و درصورت تأیید مراجع، الگوی نهایی فقهی در رابطه با مسئله موردنظر استخراج می‌شود و درصورت عدم تأیید ابزار طراحی‌شده رد شده یا جهت اصلاح به خبرگان فقه مالی ارجاع می‌شود تا بعد از رفع اشکال دوباره از مراجع استفتا شود.

کلیدواژه‌ها: روش تحقیق، دانش مالی اسلامی، فقه مالی، اجتهاد چند مرحله‌ای.

کتابنامه

اسکینی، ربیعا و مهربخش، مهرداد. ۱۳۹۱. «بررسی فقهی حقوقی شرکت‌های هرمی». فصلنامه حقوق. دوره ۴۲. شماره ۱. بهار ۱۳۹۱.

باقری، خسرو. ۱۳۸۲. هویت علم دینی. تهران. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بنتون، تد و یان کرایب. ۱۳۸۴. فلسفه علوم اجتماعی. ترجمه شهناز مسمی‌پرست و محمود متحد. تهران. آگه.

ویکی فقه. ۱۳۹۵. فقه. پایگاه اینترنتی ویکی فقه (http://test.wikifeqh.ir/%D9%81%D9%82%D9%87).

جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۶. «اجتهاد و فقاهت». روزنامه رسالت. شماره ۶۲۲۲. تاریخ ۲۷/۵/۱۳۸۶.

ـــــــــــــــــــ‌. ۱۳۹۱. مفاتیح الحیاۀ. قم. مرکز نشر اسراء. چاپ شانزدهم.

حافظ‌نیا، محمدرضا. ۱۳۹۲. مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران. سازمان مطالعه و تدوین کتب سمت. چاپ نوزدهم.

حسنی، سید حمیدرضا و علی‌پور، مهدی. ۱۳۸۶. «روش‌شناسی اجتهاد و اعتبارسنجی معرفتی آن». روش‌شناسی علوم انسانی. شماره ۵۰. بهار ۱۳۸۶.

حسینی فاضل، سید مرتضی. ۱۳۹۰. احکام مالی. تهران. انتشارات زمزم هدایت. پژوهشکده تحقیقات اسلامی.

حر عاملی، محمد بن حسن. ۱۴۱۳ ق. وسائل‌الشیعه. بیروت. مؤسسه آل‌البیت لإحیاء التراث العربی. چاپ اول.

حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی). ۱۴۰۳ ق. شرایع الاسلام. بیروت. دارالاضواء.

زکی، محمدباقر. ۱۳۹۰. «پارادایم اسلامی در علوم اجتماعی». ۲۷/۳/۱۳۹۰. پایگاه تخصصی علوم اجتماعی اسلامی ایرانی (www.ejtemaee.ir).

شکاری، عباس و حسین‌پور، محمد. ۱۳۹۰. «تقابل رویکردهای معرفت‌شناسی پژوهش کمی و کیفی در علوم انسانی و طبیعی: با تأکید بر رویکرد معرفت‌شناسی تلفیقی». فصلنامه پژوهش. سال سوم. شمارۀ اول. بهار و تابستان ۱۳۹۰.

صادقی فسائی، سهیلا و ناصری راد، محسن. ۱۳۹۰. «عناصر بنیادین پژوهش کیفی در علوم اجتماعی: هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی و روش». مجله مطالعات اجتماعی ایران. دوره پنجم. شماره ۲. تابستان ۱۳۹۰.

صدوقی، مجید. ۱۳۸۶٫ «کنکاش در مبانی فلسفی پژوهش کمی و کیفی در علوم رفتاری». روش‌شناسی علوم انسانی. سال سیزدهم. شماره ۵۲. پاییز ۱۳۸۶.

طباطبائی، علامه سید محمدحسین؛ بازرگان، مهدی و موسوی مجتهد زنجانی، سید ابوالفضل. ۱۳۴۱. بحثی درباره مرجعیت و روحانیت. تهران. شرکت سهامی انتشار.

علی‌احمدی، علیرضا؛ غفاریان، وفا. ۱۳۸۲. «اصول شناخت و روش تحقیق (با نگاهی به مطالعات تاریخی)». فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). سال سیزدهم. شمارۀ ۴۶ و ۴۷. تابستان و پاییز ۱۳۸۲.

فنایی، ابوالقاسم ۱۳۷۴الف. «جایگاه موضوع‌شناسی در اجتهاد». نقد و نظر. سال دوم. شماره پنجم.

ــــــــــــــ‌. ۱۳۷۴ب. «مبانی اجتهاد (تأثیر معرفت بشری در معرفت دینی)». نقد و نظر. سال اول. شماره سوم و چهارم.

کلینی، محمد بن یعقوب الرازی. ۱۳۶۵. الکافی. تهران. دارالکتب الاسلامیه. چاپ چهارم.

مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۳ ق. بحارالانوار. بیروت. دارالإحیاء التراث العربی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۸۱. اسلام و مقتضیات زمان. جلد دوم. تهران. انتشارات صدرا. چاپ سیزدهم.

ـــــــــــــــ. ۱۳۸۲. ده گفتار. تهران. انتشارات صدرا. چاپ نوزدهم.

منادی، مرتضی. ۱۳۸۵. «روش کیفی در علوم اجتماعی و علوم رفتاری». روش‌شناسی علوم انسانی. سال دوازدهم. شمارۀ ۴۷. تابستان ۱۳۸۵.

مؤسسه دایرهالمعارف الفقه الاسلامی. ۱۳۸۷. کتاب فرهنگ فقه فارسی. قم. انتشارات مؤسسه دایره‌المعارف الفقه الاسلامی.

موسویان، سید عباس. ۱۳۸۴. «بررسی فقهی-حقوقی قوانین مربوط به جریمه و خسارت تاخیر تادیه در ایران». فصلنامه حقوق اسلامی، شماره ۴.

ـــــــــــــــــــ.. ۱۳۹۰. «بررسی فقهی معاملات فارکس». مصاحبه با خبرگزاری تقریب (۲۳/۱/۱۳۹۰).

ـــــــــــــــــــ. ۱۳۹۱. بازار سرمایه اسلامی (۱). تهران. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

موسویان، سید عباس و میسمی، حسین. ۱۳۹۳. بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظری‌ ـ تجارب عملی. تهران. انتشارات پژوهشکده پولی و بانکی.

میرمعزی، سید حسین. ۱۳۸۴. «بورس‌بازی از نگاه فقه». فصلنامه اقتصاد اسلامی. سال سوم. شماره نهم. صص ۶۴-۵۱٫

نوایی، علی‌اکبر. ۱۳۸۱. «موضوع‌شناسی فقهی و رابطه آن با علوم». پژوهش‌های اجتماعی اسلامی. خرداد و تیر ۱۳۸۱. شماره ۳۴.

نوری، نجیب‌الله. ۱۳۸۹. «به‌کارگیری روش تلفیقی (سه‌بعدی) در مطالعات علوم انسانی». فصلنامه پژوهش. سال دوم. شماره دوم. پاییز و زمستان ۱۳۸۹.

Banks, E. 2010. “The Palgrave Macmillan Dictionary of Finance.“ Investment, and Banking. Basingstoke [England]. New York: Palgrave Macmillan.

Cooper, R. Donald, Schindler, S. Pamela. 2014. Business Research Methods. 12th Edition. New York. McGraw-Hill/Irwin.

Gitman, L. J. & Zutter, C. J. 2014. Principles of Managerial Finance. 14th Edition. The Pearson series in finance.

Hassan, K., & Mahlknecht, M. 2011. Islamic Capital Markets: Products and Strategies. Wiley finance series. Chichester. West Sussex. U.K: Wiley.

IFSB. 2016. IFSB Islamic Financial Services Industry Stability Report 2016. Islamic Financial Services Board.

Iqbal, Z., & Mirakhor A. 2011. An Introduction to Islamic Finance: Theory and Practice. 2nd ed. Singapore: Wiley.

Krauss, E. S. 2005. “Research Paradigms and Meaning Making: A Primer“. The Qualitative Report. v. 10, N.4. p 597-770.

Lee, C. F., & Lee, A. C. 2013. Encyclopedia of Finance. Second edition. Springer.

Thiagaraja, S., Morgan, A., Tebbutt, A., & Chan, G. 2014. The Islamic Finance Handbook: A Practitioner’s Guide to the Global Markets. Wiley Finance Series.

Walliman, Nicholas. S. R. 2006. Social Research Methods. Sage Publications Ltd.