بشیر سراجی

نویسنده‌مسئول و دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد. گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی و طلبۀ سطح سه حوزۀ علمیۀ خراسان. مشهد. ایران.

Bashir.Seraji@yahoo.com

فاطمه حسینی

دانش‌آموختۀ ارشد معماری اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام رضا (علیه‌السلام). گروه هنر و معماری. مشهد. ایران.

alabd_alahghar@yahoo.com

 چکیده

کتیبه‌‌ها یکی از انواع آثار هنری‌ هستند که در اغلب بناهای دورۀ اسلامی با اهداف گوناگون نقش بسته‌‌اند. هنر کتیبه‌نویسی در مدارس و مساجد ایران اسلامی گواه خدمات متقابل ایران و اسلام است. یکی از رسالت‌‌های این هنر، پیام‌‌رسانی در عرصه‌‌های علمی، دینی و اخلاقی، منطبق بر آیات قرآن و احادیث است. مدرسۀ میرزا جعفر، که از موقوفه‌های حرم امام رضا (علیه‌السلام) در عصر صفوی است، ازنظر خطاطی‌‌ و هنر کتیبه‌نویسی، نمونه‌ای از مدارس اصیل و کهن مشهد به‌شمار می‌آید و خوش‌نویسان بنام ایرانی در آن اثرآفرین شده‌اند. بیشترین مفاهیم کتیبه‌‌های مدرسه دربارۀ علم، علم‌آموزی و اخلاق علمی است. مسئلۀ اصلی چگونگی تعامل این آثار میان ایران و اسلام از منظر فرهنگی و تمدنی است. به‌نظر می‌‌رسد مفاهیم، مضامین و منابع کتیبه‌ها، بوم‌شناسی خطاطان، رسم‌الخط کتیبه‌ها، نوع و زبان خط‌‌ها، جغرافیا و مخاطبان کتیبه‌ها نشان‌دهندۀ نقش رسانه‌‌ای این آثار در راستای تعاملات فرهنگی و تمدنی است. این پژوهش با هدف تأکید بر نقش رسانه‌ای کتیبه‌های مدرسۀ میرزا جعفر به روش توصیفی و تبیینی صورت گرفته و به رسالت کتیبه‌‌های مدرسۀ مزبور در جهت خدمت به فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی توجه خاصی کرده است.

کلیدواژه‌ها:

مدرسۀ میرزا جعفر، حرم امام رضا (علیه‌السلام)، کتیبه، رسانه، علم، تعامل ایران و اسلام.

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج‌‌البلاغه. ۱۳۹۶٫ تحقیق صبحی صالح. ترجمه حسین انصاریان. مشهد: به‌نشر.

آقاجمال خوانساری، محمدبن حسین.۱۳۶۶٫ شرح غررالحکم و درر الکلم. محقق جلال‌الدین حسینی ارموی. تهران: دانشگاه تهران.

آقاملا، نسرین؛ برارین، بیتا. ۱۳۹۴٫ هنر و رسانه. تهران: ساکو.

ابن‌ابی الحدید (ابن هبه الله)، عبدالحمید. ۱۴۰۴ق. شرح نهج‌البلاغه. قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی.

ابن‌بابویه، محمدبن علی. ۱۳۷۶٫ الأمالی. تهران: کتابچی.

ـــــــــــــــــــــــــ‌‌. ۱۳۷۷٫ من لا یحضره الفقیه. ترجمه و تصحیح علی‌اکبر غفاری. تهران: نشر صدوق.

ـــــــــــــــــــــــــ‌‌. ۱۳۷۸٫ عیون أخبار الرضا. تصحیح مهدی لاجوردی. تهران: نشر جهان.

ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی. ۱۳۸۵ق. دعائم الإسلام. تصحیح آصف فیضی. قم: مؤسسۀ آل‌البیت.

ابن صباغ مالکی، علی بن محمد. ۱۴۲۲ق. فصول المهمّه فی‌‌ أُصول الأئمّه. قم: دارالحدیث.

ابن فهد حلّی، احمدبن محمد. ۱۴۰۷ق. عده الداعی و نجاح الساعی. تصحیح احمد موحدی قمی. بی‌جا: دارالکتب الاسلامی.

ابن ماجه، ابوعبدالله محمدبن یزید. ۱۴۱۸ق/۱۹۸۸م. سنن ابن ماجه. بیروت: دارالجیل.

اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. ۱۳۹۰٫ حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی). ترجمۀ ونداد جلیلی. تهران: علم معمار رویال.

اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان. ۱۳۶۲٫ مطلع الشمس. تهران: گلشن.

برقی، احمدبن محمدبن خالد. ۱۳۷۱ق. المحاسن. قم: دارالکتب الاسلامیه.

بورکهارت، تیتوس. ۱۳۸۱٫ هنر مقدس. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

پاینده، ابوالقاسم. ۱۳۸۲٫ نهج‌‌الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله). تهران: دنیای دانش.

پسندیده، محمود. ۱۳۸۵٫ حوزۀ علمیۀ خراسان. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد.۱۴۱۰ق. غررالحکم و درر الکلم. سید مهدی رجایی. قم: دارالکتاب الاسلامی.

ثقفی، ابراهیم‌بن محمدبن سعیدبن هلال.۱۴۱۰ق. الغارات. تصحیح عبدالزهراء حسینی. قم: دارالکتاب الاسلامی.

جعفر بن محمد صادق (منسوب). ۱۴۰۰ق. مصباح الشریعه. بیروت: اعلمی.

خواجگی اصفهانی، محمد معصوم. ۱۳۶۸٫ خلاصه السیر. تهران: علمی.

سراجی، بشیر و حسینی، فاطمه. اسفند ماه ۱۳۹۵٫ مصاحبه با رضا دیشیدی: مرمتگر مدرسۀ میرزا جعفر.

………………………، فاطمه. مرداد ماه ۱۳۹۸٫ مصاحبه با رضا دیشیدی: مرمتگر مدرسۀ میرزا جعفر.

الرفاعی، انور. ۱۳۹۵٫ تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلامی. ترجمه عبدالرحیم قنوات. مشهد: جهاد دانشگاهی.

سلیمانی آشتیانی، مهدی؛ درایتی، محمدحسین. ۱۳۸۷٫ مجموعه رسائل در شرح احادیثی از کافی. قم: دارالحدیث.

شعیری، محمدبن محمد. بی‌تا. جامع الأخبار. نجف: مطبعه حیدریه.

شهید ثانی. ۱۴۰۹ق. منیه المرید. تحقیق رضا مختاری. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

صحیفه سجادیه. ۱۳۷۶٫ ترجمه علی نقی فیض الاسلام اصفهانی. تصحیح عبدالرحیم افشاری زنجانی. تهران: فقیه.

عمرانی، سید ابوالحسن.۱۳۹۰٫ اسلام و هنرهای زیبا. قم: بوستان کتاب.

قمی، عباس. ۱۳۸۶٫ انوار البهیه. ترجمه محمد محمدی اشتهاردی. قم: ناصر.

کراجکی، محمدبن علی.۱۴۱۰ق. کنز الفوائد. تصحیح عبدالله نعمه. قم: دارالذخائر.

کلینی، محمدبن یعقوب. ۱۴۰۷ ق. کافی. تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

کونل، ارنست. ۱۳۷۹٫ هنر اسلامی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

لؤلؤیی، کیوان. ۱۳۷۷٫ «مدارس چهار ایوانی خراسان». هنر و معماری. شمارۀ ۳۸٫

مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳ق. بحار الانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۹۷ق. خدمات متقابل اسلام و ایران. قم: انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

مفید، محمدبن محمد. ۱۴۱۳ق. الاختصاص. تصحیح علی اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی. قم: الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید.

وحید قزوینی، محمد طاهر. ۱۳۲۹٫ عباس‌نامه. تصحیح ابراهیم دهگان. اراک: کتابفروشی داودی.

ولایتی، علی‌اکبر. ۱۳۸۹٫ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.