ابراهیم دادجو

عضو هیأت علمی گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده:

آدمی دارای سرشتی است که همه انسان‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها به‌طور مشترک از آن بهره‌مندند. این سرشت مشترک انسان‌ها را «فطرت» می‌نامند. و فطرت آدمی همه آن‌چیزهایی است که انسان‌ها بدون اینکه نیازی به آموزش و استدلال داشته ‌باشند به تدریج آنها را در خود می‌یابند.

این امور فطری را می‌توان تحت عناوین امور فطری هستی‌شناختی، امور فطری معرفت‌شناختی و امور فطری روان‌شناختی جای داد. فطریات هستی‌شناختی بر فطریات معرفت‌شناختی و ایندو نیز بر فطریات روان‌شناختی حاکم‌اند ، آدمی در مواجهه با هرچیزی، و بنابراین در مواجهه با دانش‌ها نیز، تحت تأثیر این امور فطری است.

آدمی دانش‌ها را بر اساس همین‌امور فطری پیش می‌برد و دانش‌های برهانی را بر اساس «برهان»، دانش‌های تجربی را بر اساس «برهان» و «تجربه»، دانش‌های نقلی را بر اساس «برهان» و «نقل»، و دانش‌های تجربی ـ نقلی را بر اساس «برهان» و «تجربه» و «نقل» پیش می‌برد . این امور فطری در جهت بخشی برخی علوم بی‌تأثیرند ،  در جهت بخشی برخی علوم تأثیرگذارند، و در متن و محتوای برخی علوم دیگر نفوذ می‌کنند.

سرشت انسان‌ها به گونه‌ای است که دانش‌ها را «روش در روش» و از طریق برهان و تجربه و نقل پیش می‌برد و در این مسیر با تفکیکی که بین مقام ثبوت و مقام اثبات علوم می‌گذارد مقام ثبوت علوم را شاخص مقام اثبات آنها قرار می‌دهد. داور مقام ثبوت و مقام اثبات علوم همین «فطرت آدمی» است و آدمی هر علمی را که در مقام اثبات و تحقق خارجی کسب می‌کند با مقام ثبوت آن علم می‌سنجد و از طریق همین سنجش در مورد درستی و نادرستی یا خوبی و بدی علوم خود داوری می‌کند. البته مقام ثبوت علم آدمی بالقوه‌اند و هنگام تحقق مقام اثباتی و خارجی علم آدمی می‌توانند فعلیت یابند.

آدمی دانش‌های خود را بر اساس همین سرشت «روش در روش» پیش می‌برد و اگر دانش‌ها اکنون اینگونه به‌بار ننشسته‌اند به دلیل نفوذ مقدمات و پیش‌فرض‌هایی است که از فطریات روان‌شناختی بد آدمی نشأت گرفته و باعث انحراف این علوم شده‌اند. فطرت آدمی اقتضاء می‌کند که آدمی از فطریات روان‌شناختی بد دوری گزیده و به یاری فطریات روان‌شناختی نیک علوم را بر اساس شاخص «فطرت» و مقام ثبوت آنها و به یاری مقدمات و پیش‌فرض‌های برهانی در سلسله مراتب برهان و تجربه و نقل به پیش ببرد. حاصل آن ظهور علوم و بخصوص علوم انسانی‌ای خواهند بود که بر پایه فطرت آدمی سامان یافته‌اند. این علوم انسانی مبتنی بر فطرت آدمی را می‌توان عبارت از همان علوم انسانی ـ اسلامی دانست.

کلید واژه‌ها:

فطرت، سرشت «روش در روش»، امور فطری هستی‌شناختی، امور فطری معرفت‌شناختی، امور فطری روان‌شناختی، علوم، برهان، تجربه، نقل، ثبوت، اثبات، پیش‌فرض‌، فرض.

منابع

فارسی

1. ابن‌سینا، الهیات از کتاب شفاء، ترجمه ابراهیم دادجو، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۹۰ ش.
2. باقری، خسرو، هویت علم دینی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ ش.
3. بلیکی، نورمن، استراتژی‌های پژوهش اجتماعی، ترجمه هاشم آقا بیگ‌پوری، انتشارات جامعه‌شناسان، چاپ اول، ۱۳۸۹ ش.
4. پوپر، کارل ریموند، حدس‌ها و ابطال‌ها، روش شناخت علمی، ترجمه احمد آرام، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۵ ش.
5. جمعی از گفتگو کنندگان، مبانی فلسفی علوم انسانی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ ش.
6. جمعی از نویسندگان، «مجموعه مقالات وحدت حوزه و دانشگاه و بومی و اسلامی کردن علوم انسانی»، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۲۷ آذر ۱۳۷۸٫
7. جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۸۳ ش.
8. جوادی آملی، عبدالله، معرفت‌شناسی در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۷ ش.
9. جوادی آملی، عبدالله، منزلت‌عقل در هندسه معرفت دینی، قم،‌ مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۶ ش.
10. چالمرز، آلن ف.، چیستی علم، ترجمه سعید زیبا کلام، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸ ش.
11. دیلتای ، ویلهلم ، تشکل جهان تاریخی در علوم انسانی ، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی ، انتشارات ققنوس ، ۱۳۸۹ ش .
12. دینانی، غلامحسین ابراهیمی، قواعد کلّی فلسفی در فلسفه اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۰ ش.
13. سروش، عبدالکریم، تفرّج صنع، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۰ ش.
14. سروش، عبدالکریم، درس‌هایی در فلسفه علم الاجتماع،‌ تهران، نشر نی، ۱۳۷۶ ش.
15. سروش، عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ سوم، ۱۳۷۳ ش.
16. فروند، ژولین، نظریه‌های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی محمد کاردان، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ ش.
17. فی، برایان، پارادایم‌شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مدریها، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ دوم، ۱۳۸۹ ش.
18. کانت، سنجش خرد ناب،‌ ترجمه شمس‌الدین ادیب سلطانی، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم،‌ ۱۳۸۳ ش.
19. مطهری، مرتضیَْ، فطرت، انتشارات صدرا، چاپ بیست و یکم، ۱۳۸۹ ش.

عربی

1. ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، در سه جلد، دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.
2. ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، با مقدمه ابراهیم مدکور، قم، منشورات مکتبهًْ آیهًْ الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق.
3. ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، با مقدمه ابراهیم مدکور، قم، منشورات مکتبهًْ آیهًْ الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق.
4. صدر ، شهید سید محمد باقر صدر ، آلأسس المنطقیه للأستقراء ، بیروت – لبنان ، دارالتعارف للمطبوعات ، ۱۴۰۴ ق .

انگلیسی

1. Aristotle, The Complate Works of Aristotle, edited by Jonathan Barnes, Two Vols., Princeton University Press, 1995.
2. Kant, Critique of Pure Reason, Translated by N. K. Smith, London, 1933.