بازشناسی معرفت حکمی در تربیت نفس معمار مسلمان (نظریۀ حکمت حضور در معماری اسلامی)
نسیم اشرافی
استادیارگروه معماری، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، پردیس، ایران.
چکیده
امروزه موضوع‌های گسترده‌ای در ارتباط با نقش حکمت در هنر و معماری مطرح شده است و معمولاً نقطۀ پرگار این مباحث بر مؤلفه‌های دینی استوار است و از مؤلفه‌های شکل‌گیری حکمت و نفس معمار، به‌عنوان شخصی که باید حکیم باشد تا بتواند مؤلفه‌های حکمت را در آثار متجلی کند، غفلت می‌شود؛ به‌عبارتی، تدوین حکمت در معماری، بدون آنکه به تربیت معمار حکیم توجه شود، هرگز نمی‌تواند در آثار تجلی پیدا کند و آثار حکمی و اسلامی تولید کند. نفس معمار به‌عنوان خالق اثر باید مراحلی را طی کند تا بتواند در مرحلۀ اول به شناخت یقینی برسد و بعد آن را در عمل اجرا کند؛ به‌طوری که جدایی بین نظر و عمل وجود نداشته باشد که در این صورت خلق یک اثر اسلامی با معرفت حکمت‌محور مورد انتظار خواهد بود.
پژوهش حاضر با روش مطالعات اسنادی، از تحلیل محتوای کیفی برای تحلیل و داوری داده‌های استخراج‌شده از آیات و احادیث و متون اسلامی استفاده می‌کند و با واکاوی دو مؤلفۀ نظر و عمل در حکمت همواره به دنبال یک سیر معرفتی و عملکردی در معماران است تا با تبیین ویژگی‌های کسب معرفت حکمی به تبیین نقش نفس معماران جهت دریافت این معرفت بپردازد و در جهت همین روند به این مهم دست یافته است که اتحاد نظر و عمل منجربه کسب حکمت می‌شود و تبیین یکی بدون دیگری هرگز نگرش حکمی را در معماری بر نخواهد تابید؛ به‌طوری که این اتحاد با درک حضور و درک حدود معمار در مقام نظر و حفظ حضور و حفظ حدود در مقام عمل برای او وادی ایمنی را فراهم می‌کند که منجربه تجلی حکمت و حقیقت در معماری اسلامی می‌شود.
کلیدواژه‌ها:
حکمت، نظر، عمل، حضور، حدود، معماری.
کتابنامه
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه. ۱۳۷۸٫ ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
ابن‌فهد حلی، احمدبن محمد. ۱۴۰۷ق. عده الداعی و نجاح الساعی. تصحیح احمد موحدی قمی. قم: دارالکتب الاسلامی.
افندی، جعفر. ۱۳۸۹٫ رسالۀ معماریه. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: فرهنگستان هنر.
امام خمینی، روح‌الله. ۱۳۸۹٫ سرالصلاه. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
بلخاری قهی، حسن. ۱۳۹۲٫ «معماری مقدس، تجسم اصل تناظر میان آدمی و عالم». کیمیای هنر. سال دوم. شمارۀ ۸٫ صص ۲۵ـ۱۸٫
جرجانی، علی‌‌بن محمد. ۱۸۴۵ م. التعریفات. جلد ۱. بیروت : چاپ گوستاو فلوگل.
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۴٫ تفسیر تسنیم. جلد ۱ و ۷٫ قم: مرکز نشر اسراء.
ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ حکمت علوی برگرفته از آثار آیت‌اللّه جوادی آملی. تنظیم سعید بندعلی. گردآوری و تنظیم از آثار آیت‌اللّه جوادی آملی (دام ظله العالی). قم: مرکز نشر اسراء.
ـــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹٫ حکمت نظرى و عملى در نهج‌البلاغه. جلد ۷٫ قم: مرکز نشر اسراء.
حسینی‌زاده، سید علی؛ خدمتی، ابوطالب. ۱۳۹۱٫ «روش حکمت‌آموزی در قرآن کریم». دوفصلنامۀ علمی پژوهشی تربیت اسلامی. دورۀ ۷٫ شمارۀ ۱۵٫ صص ۳۵ـ۷٫
حکیمی، محمدرضا. ۱۳۹۱٫ الحیاه. ترجمۀ احمد آرام. جلد ۱٫ تهران: انتشارات دلیل ما.
خوانساری، آقاجمال. ۱۳۶۶٫ شرح غرر الحکم و درر الکلم. تهران: دانشگاه تهران.
سجادی، سید جعفر. ۱۳۷۹٫ فرهنگ معارف اسلامی. جلد ۲ و ۳٫ تهران: کوشش.
سعیدی، گل بابا. ۱۳۸۷٫ فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن عربی. تهران: زوار.
سلیمانی، فاطمه. ۱۳۹۳٫ «عشق طریقی به‌سوی کمال انسانی (مقایسه‌ای بین نگاه ابن‌سینا و ملاصدرا)». تاریخ فلسفه. سال چهارم. شمارۀ ۱۶٫ صص ۵۸ـ۳۵٫
شجاری، مرتضی؛ طباطبایی لطفی، زکیه‌السادات. ۱۳۹۵٫ «خلاقیت در معماری با الهام از حکمت متعالیه». حکمت معاصر. سال هفتم. شمارۀ ۲٫ صص ۴۴ـ۲۳٫
شریفی اصفهانی، مهین. بی‌تا. «واژۀ “حکمت” در قرآن کریم». بینات. شمارۀ ۲۵٫ صص ۳۴ـ۲۹٫
صادقی، مجید؛ نصر اصفهانی، محمد. ۱۳۹۳٫ «مبانی فهم حکمت دینی در گفتمان مولوی». پژوهش‌های ادب عرفانی. ادبیات و زبان‌ها. شمارۀ ۲۷٫ صص ۲۸ـ۱٫
طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۴۱۷ق. المیزان فـی تفسـیرالقرآن. جلد ۱۹٫ قـم: جامعـۀ مدرسـین حوزۀ علمیۀ قم.
طبرسی، فضل‌بن حسن. ۱۳۸۰٫ مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه و تحقیق حجه‌الاسلام علی کرمی. جلد ۲ و ۱۱٫ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طریحی، فخرالدین بن محمد. ۱۳۶۲٫ مجمع‌البحرین. ذیل «حکم». تهران: چاپ احمد حسینی.
فیزابی، بهمن. ۱۳۸۷٫ «آموزش در هنرهای سنتی ایران: بررسی سنت‌های آموزشی هنروری در فتوت‌نامه‌ها». ماهنامۀ آینۀ خیال. شمارۀ ۱۱٫ صص ۱۳۱ـ۱۲۸٫
قیومی بیدهندی، مهرداد. ۱۳۸۴٫ «نظام آموزش معماری در دوران پیش از مدرن برمبنای رسالۀ معماریه». هم‌اندیشی معنویت و آموزش هنر. تهران: فرهنگستان هنر.
کاشفی، حسین. ۱۳۹۵٫ فتوت‌نامۀ سلطانی. تهران: ناشر حوا.
کلینی رازی، محمدبن یعقوب. ۱۳۹۴٫ اصول کافی. جلد ۲٫ تهران: ولی‌عصر.
مجلسی، محمد باقر. ۱۳۷۵٫ بحارالانوار. جلد ۱٫ تهران: اسلامیه.
محمدی ری‌شهری، محمد. ۱۳۷۹٫ میزان‌الحکمه. ترجمۀ حمید رضا شیخی. جلد ۳ و ۸٫ قم: مؤسسۀ فرهنگی دارالحدیث.
مددپور، محمد. ۱۳۸۶٫ سیر تفکر معاصر. جلد ۱٫ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۷۲٫ تفسیر نمونه. جلد ۲٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مولوی رومی، مولانا جلال الدین محمد. ۱۳۷۵٫ مثنوی معنوی. تصحیح عبدالکریم سروش. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ندیمی، هادی. ۱۳۷۵٫ «آیین جوانمردان و طریقت معماران: سیری در فتوت‌نامه‌های معماران و بنایان و حرف وابسته». مجلۀ صفه، شماره ۶٫ شمارۀ ۲۱٫ صص ۶-۲۱٫
نقی‌زاده، محمد. ۱۳۹۱٫ «حس حضور، مطلوب‌ترین برایند ارتباطات انسان با محیط». مطالعات معماری ایران. سال اول. شمارۀ ۲٫ صص ۴۶ـ۲۷٫
ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی. ۱۳۶۹٫ مجموعۀ ورام. ترجمـۀ محمـد رضـا عطـایی. مشهد: آستان قدس رضوی.
