عطاء اله رفیعی آتانی

عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه بین المللی المصطفی (ص)

چکیده

در این مقاله با تفکیک «عقلانیت عملی» از «عقلانیت علمی و شناختی» نشان داده می‌شود که عقلانیت شناختی مربوط به فاعل شناخت و عالم علوم انسانی است که اعتبار خود را از اعتبار عقلانیت پارادایم های فلسفه‌ی علم می‌گیرد. اما عقلانیت عمل که مربوط به «موضوع شناخت» علوم انسانی است اعتبار خود را از فلسفه و نظام اخلاقی به دست می آورد. به علاوه وظیفه عقلانیت شناختی در قلمرو علوم انسانی فهم روشمند رفتارها و کنشهای آدمی است و از آن جهت که انسانها رفتاری را انجام میدهند که اخلاقا درست می‌دانند،بنابراین، فرضیات در علوم انسانی ـ که روایتی اولیه در مورد شناخت کنشها و رفتارهای آدمی است ـ دارای ماهیت اخلاقی است،چون نشانگر نظام عقلانیت عمل انسانهاست. اما اثبات فرضیات، با روشهای واقع نمایی علمی امکان پذیر است. علوم متعارف انسانی عموما حاوی نظریاتی هستند که در صدد شناساندن دستگاه عقلانیت عمل مردمان جوامع غربی است. بر فرض که در مورد آنها تایید شوند به معنای آن است که آنها به فلسفه‌ی اخلاق زندگی خود پایبندند. در این مقاله نشان داده می‌شود که عقلانیت اسلامی  عمل یک عقلانیت فازی است که می‌تواند رفتار همه انسانها را توضیح دهد. بنابراین، علوم انسانی اسلامی جهانی‌تر از علوم متعارف انسانی است. یادآور میشود اسلام در این مقاله، برای عقلانیت و علوم انسانی، قیدی شناختی ـ و نه قیدی جامعه شناخنی و فرهنگی ـ  است.

کلیدواژه:

عقلانیت شناختی، عقلانیت عمل، فلسفه اخلاق، عقلانیت اسلامی، علوم انسانی اسلامی

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره دوازدهم فصلنامه اسرا منتشر شده است.

کتابنامه

شاه‌آبادی، میرزا محمدعلی، فطرت عشق،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،۱۳۸۶ .

جوادی آملی، عبدالله،  منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، نشر اسراء، اول،۱۳۸۶٫

مطهری ، مرتضی،  فطرت، انتشارات صدرا چاپ دوم، ۱۳۷۰٫

موسوی خمینی(س)؛امام روح‌ الله؛ شرح چهل حدیث؛ چ ۲۴، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۸۰ .

———–؛———–؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ چ ۲، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۷۷٫

موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)؛ صحیفه‌ی امام؛ ۲۲ ج، چ ۳، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، زمستان ۱۳۷۹ ش.

حسنی ، سید حمید رضا وعلی پور ، مهدی ، پارادایم اجتهادی دانش دینی(پاد)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،۱۳۸۹٫

ایمان، محمدتقى ، مبانى پارادایمى روش‏هاى کمّى و کیفى تحقیق در علوم انسانى ، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸٫

کارل ریموند پوپر، منطق اکتشافات علمی ، ترجمه احمد آرام، انتشارات سروش،۱۳۷۰٫

موریس و فیلیپس،تجزیه و تحلیل اقتصادی، ۲ج، ترجمه‌ی آقایان سبحانی و کمیجانی،دانشگاه تهران،۱۳۷۳٫

دانیل لیتل، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه‌‌ی عبدالکریم سروش، انتشارات صراط،۱۳۷۳٫

انگلیسی

Kahneman, Daniel (2000). “A psychological point of view: Violations of rational rules as a diagnostic

of mental processes”. The Behavioral and Brain Sciences 23: 681-683.

Mele, Alfred R. and Rawling, P. (2004). “Introduction: Aspects of rationality”. In A.R. Mele and P.Rawling (eds.) (2004): 3-13.

Paul Diesing,  The Nature and Limitations of Economic Rationality,  Source: Ethics, Vol. 61, No. 1, pp. 12-26