محمد نصراوی^[۱]

سید محمد هادی گرامی^[۲]

^[۱]. کارشناسی ارشد رشته زبان‌شناسی همگامی دانشگاه علامه طباطبایی. تهران. ایران.

^[۲].عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)

چکیده

بهره‌گیری از زبان‌شناسی راهی نوین در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی است و استفاده از زبان‌شناسی کاربردی و گفتمان‌شناسی می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل مطرح در حوزه مطالعات تاریخی اسلام باشد. به‌ویژه، توجه به نوع کنش‌های زبانی یک جامعه در رویارویی با پدیده‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی می‌تواند دانستنی‌های نوینی را از تاریخ آن جامعه به‌دست دهد.

بر این اساس و به‌عنوان نمونه‌ای از این تعامل بینارشته‌ای، جستار پیش رو با محوریت کاربست روش پیشنهادی «گفتمان‌کاوی تاریخی»، می‌کوشد تا کنش‌های زبانی جریان علوی را پس از واقعه کربلا بررسی کند. نگارندگان با واکاوی نمونه‌ای از خطبه‌های ایراد‌شده جریان علوی به‌عنوان کنش زبانی یک گروه اجتماعی‌ـ‌ایدئولوژیک، گفتمان‌های تولید‌شده را براساس ظرفیت مفهوم گفتمان و با بهره‌گیری از روش «تحلیل گفتمان» فرکلاف و «گفت‌وگوگرایی» باختین بررسی می‌کنند. مقاله با استفاده از روش توصیفی فرکلاف در سه سطحِ واژگان، دستور و ساختارهای متنی به استخراج بُعد توصیفی کنش زبانی جریان علوی اقدام می‌کند. سپس براساس نظریه باختین اقدام به شناسایی آواهای متعارض و مخالف شنیده‌شده و شنیده‌نشده در متون می‌کند. در این جستار نشان ‌داده می‌شود که نحوه نشستن اقلام واژگانی در محور هم‌نشینی و جانشینی، بازتاب ایدئولوژی حاکم بر این متون است. شیوه باهم‌آیی یا هم‌نشینی کلمات نیز نشئت‌گرفته از طرحواره ایدئولوژیک متن است. در سطح دستور نیز ممکن است اشاره به عامل یا فرستنده یک رویداد یا اشاره به فعل هر‌کدام بازتاب نوعی ایدئولوژی باشد.

نتایج به‌دست‌آمده نشانگر این خواهد بود که جریان علوی در تمامی موقعیت‌ها اقدام به تولید و تثبیت گفتمان‌های یگانه‌ای کرده است که نوعی سازمان‌یافتگی دارد، چراکه تمامی عاملان جریان علوی در کنش گفتاری خویش برای بازتولید یک گفتمان ساختارشکنانه تلاش کرده‌اند. به نظر می‌رسد می‌توان گفتمان «احیای جایگاه کاریزماتیک محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌وآله)» را به‌عنوان دالّ مرکزی و نشانه کانونی گفتمان جریان علوی دانست که با دیگر مؤلفه‌های گفتمانی تولید‌شده این جریان احاطه شده است و درنهایت، نوعی ساختارشکنی سیاسی‌ـ‌ایدئولوژیک را در بافت خلافت اموی پیگیری می‌کند.

کلیدواژه‌ها: گفتمان، جریان علوی، فرکلاف، گفتمان محمّد، کنش زبانی.

کتابنامه

آقاگل‌زاده، فردوس.۱۳۹۰. تحلیل گفتمان انتقادی: ت‍ک‍وی‍ن ت‍ح‍ل‍ی‍ل گ‍ف‍ت‍م‍ان در زب‍ان‌‍‌ش‍ن‍اس‍ی. تهران. ش‍رک‍ت ان‍ت‍ش‍ارات ع‍ل‍م‍ی و ف‍ره‍ن‍گ‍ی.

باختین، میخائیل. ۱۳۹۱٫ تخیل مکالمه‌ای جستارهایی درباره رمان. ترجمۀ رویاپورآذر. تهران. نی.

تودوروف، تزوتان. ۱۳۹۱٫ منطق گفت‌وگویی میخاییل باختین. ترجمۀ داریوش کریمی. تهران. مرکز. چاپ دوم..

چندلر، دانیال. ۱۳۸۷٫ مبانی نشانه‌شناسی. ترجمه مهدی پارسا. تهران. سوره مهر. چاپ چهارم.

دایک، تئون آدریانوس فان. ۱۳۸۹٫ مطالعاتی در تحلیل گفتمان. گروه مترجمان. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ سوم.

دب‍ی‍رم‍ق‍دم، م‍ح‍م‍د. ۱۳۹۳٫ زبان‌شناسی ن‍ظری: پ‍ی‍دای‍ش و ت‍ک‍وی‍ن دس‍ت‍ور زای‍ش‍ی. ت‍ه‍ران. س‍ازم‍ان م‍طال‍ع‍ه و ت‍دوی‍ن ک‍ت‍ب ع‍ل‍وم ان‍س‍ان‍ی دان‍ش‍گ‍اه‌‍‌ه‍ا (س‍م‍ت). مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

دورکیم، امیل. ۱۳۹۳٫ صور بنیانی حیات دینی. ترجمۀ باقر پرهام، تهران. مرکز. چاپ چهارم.

روشنفکر، کبری؛ محمدی، دانش. بهار ۱۳۸۸٫ «تحلیل گفتمان ادبی خطبه‌های حضرت زینب س». سفینه. شمارۀ ۲۲٫

سبحانی‌نژاد، مهدی؛ تاجور، آذر؛ پورطهماسبی، سیاوش. زمستان ۱۳۸۷٫ «بررسی تحلیلی خطبه‌های حضرت زینب و ارائه راهکارهایی به نظام تعلیم و تربیت کشور». بانوان شیعه. شمارۀ ۱۸٫

صفوی، کوروش. ۱۳۹۲٫ معنی‌شناسی کاربردی. تهران. همشهری. چاپ هفتم.

طبرسی، احمد بن علی. ۱۳۸۱٫ الاحتجاج علی هل اللجاج. مترجم فهری. تهران. اسلامیه.

ــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۳ق. الاحتجاج. به کوشش محمدباقر خراسان. مشهد. نشر مرتضی. چاپ اول..

عظیمی‌فرد، فاطمه. ۱۳۹۲٫ فرهنگ توصیفی نشانه‌شناسی. تهران. علمی. چاپ اول.

علی بن الحسین، امام چهارم.  ۱۳۷۶٫ الصحیفه السجادیّه. قم : دفتر نشر الهادی.

فاضلی، محمد. ۱۳۸۳٫ «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی». پژوهش‌نامه علوم انسانی و اجتماعی. شمارۀ ۱۴٫ صص ۱۰۷-۸۱٫

فرکلاف، نورمن. ۱۳۸۹٫ تحلیل انتقادی گفتمان. گروه مترجمان. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ سوم.

لطفی پور ساعدی. کاظم. ۱۳۷۱٫ «درآمدی بر سخن‌کاوی». مجله زبان‌شناسی. شمارۀ ۱٫ صص ۳۹-۹٫

میلز، سارا. ۱۳۸۲٫ گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی. زنجان. هزاره سوم.

نصراوی، محمد. ۱۳۹۳٫ «روند رویارویی گفتمان علوی و اموی واکاوی کنش‌های زبانی پس از واقعه عاشورا». صحیفه مبین. شمارۀ ۵۶٫ صص ۱۳۲-۱۰۷٫

ــــــــــــــ. ۱۳۹۴٫ «درآمدی بر گفتمان‌کاوی تاریخی مطالعه موردی خطبه حضرت زینب(س) در شام». صحیفه مبین. شمارۀ ۵۷٫ صص ۹۴-۶۷٫

ی‍ارم‍ح‍م‍دی، ل‍طف‌ال‍ل‍ه. ۱۳۹۱٫ ارت‍ب‍اطات از م‍ن‍ظر گ‍ف‍ت‍م‍ان‌ش‍ن‍اس‍ی ان‍ت‍ق‍ادی. ت‍ه‍ران. ه‍رم‍س.

یورگسنن، ماریانه؛ فیلیپس، لوئیز. ۱۳۹۱٫ نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. تهران. نی. چاپ اول.

Fairclough, N. 1995a. Critical discourse analysis: The critical study of language. Longman.

Jørgensen, M. W & Phillips, L. J. 2002. Discourse analysis as theory and method. Sage.

Mills, S. 1997. Discourse: The new critical idiom. London and New York: Routledge.