دکتر عابد تقوی[۱]

[۱] استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران

چکیده :

در آموزش عالی ایران ، باستان شناسی دوران اسلامی یکی از سه گرایش سرفصل رشته باستان شناسی محسوب می شود. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و توجه به رویکردهای اسلامی در مبانی و مفاهیم علوم انسانی، این گرایش از اهمیت ویژه ای برخوردار شد. به طور کلی از اهداف باستان شناسی اسلامی بررسی و شناخت آثار تمدنی و فرهنگی جوامع مسلمان در اقصا نقاط جهان می باشد. این مهم از طریق مطالعه جنبه های گوناگون سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و تاثیر آن بر رشد ، توسعه و اضمحلال حیات اجتماعی مسلمین قابل بررسی است.

در این مقاله کوشیده شده نقش و جایگاه باستان شناسی دوران اسلامی در نظام تحول در علوم انسانی مورد ارزیابی قرار گیرد. به همین منظور ابتدا به تعریف و خاستگاه باستان شناسی اسلامی پرداخته شده است. در ادامه با بررسی دو دوره شاخص در تاریخ ایران در دوران اسلامی(حکومت آل بویه و عصر صفوی) عوامل بالندگی و شکوفایی حیات اجتماعی و نیز عوامل رکود در ادوار تاریخی دیگر مورد مطالعه قرار گرفت. در بخش پایانی نیز با توجه به ماهیت جستجوگری و آشکارسازی زوایای پنهان حیات انسانی این علم(باستان شناسی) به راه های تعامل این رشته با علوم انسانی و فرایند تاثیرگذاری آن بر ارتقای کمی و کیفی مباحث مطرح در علوم انسانی به تفصیل به بحث گذاشته شده است.

نگارنده بر این باوراست که باستان شناسی دوران اسلامی می تواند با وجود توانمندی های نظری و عملی، نقش تاریخی در تحول علوم انسانی به وسیله بازیابی هویت ملی اسلامی- ایرانی داشته باشد. تاکید بر جنبه های دین اسلام و مذهب تشیع درکنار تقویت روحیه همبستگی در دو مقیاس ملی و بین المللی (جهان اسلام) از دیگر نتایج این تعامل سازنده به شمار می آید.

واژگان کلیدی: باستان شناسی اسلامی ، علوم انسانی ، تحول ، هویت اسلامی- ایرانی.

منابع :

1. ابن اثیر،(۱۹۷۷). الکامل، ج۸، بیروت: طبع دارصادر.
2. ابن مسکویه،(۱۳۷۶). تجارب الامم ، ج۲، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: انتشارات توس.
3. پترسون، اندرو،(۱۳۸۸). شناخت وجه فلسفی باستان شناسی اسلامی؛ باستان شناسی اسلامی چیست؟، ترجمه بهاره بخشنده، فصلنامه اثر ، شماره ۴۴،صص ۱۰۶-۱۰۲٫
4. تاورنیه،ژان بابتیست، (۱۳۶۳). سفرنامه تاورنیه ، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح و تجدید نظر کلی حمید شیرانی، اصفهان : انتشارات سنایی و تایید.
5. دارک، کن،آر،(۱۳۷۹). مبانی نظری باستان شناسی، ترجمه کامیار عبدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6. دلاواله،پیترو،(۱۳۷۰).سفرنامه دلاواله، ترجمه شعاءالدین شفا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
7. سیوری، راجر،(۱۳۸۴). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی ، تهران: نشر مرکز.
8. شاردن ، ژان ،(۱۳۶۲). سفرنامه شاردن(بخش اصفهان) ، ترجمه حسین عریضی، تهران : انتشارات نگاه.
9. شعبانی، رضا،(۱۳۶۹). طریقت ، شریعت . سلطنت: پایه های آغازین حکومت صفویان، مجله باستان شناسی و تاریخ، شماره ۸و۹،صص۵۵-۴۶٫
10. فیگوئروآ ، دن گارسیا دسیلوا،(۱۳۶۳). سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروآ، ترجمه غلامرضا سمیعی ، تهران: نشر نو.
11. گودرزی، حسین،(۱۳۸۷). تکوین جامعه شناختی هویت ملی در ایران با تاکید بر دوره صفویه ، تهران : انتشارات تمدن ایرانی.
12. ملاصالحی، حکمت الله،(۱۳۸۴). درآمدی بر مبانی نظری باستان شناسی دین ، دوفصلنامه پژوهش های باستان شناسی و مطالعات میان رشته ای ، شماره ۲ ، صص۲۱-۱۱٫
13. ملاصالحی،حکمت الله،(۱۳۸۵). تأملی در پاره‌ای مسایل بنیادین باستان شناسی ، مجموعه مقالات کنگره ملی علوم انسانی معاصر، به اهتمام مظفر نامدار، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
14. ملگونف، گریگوری،(۱۳۶۴). سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمه مسعود گلزاری، تهران : انتشارات دادجو.
15. ورنویت، استفان،(۱۳۸۵). ظهور و رشد باستان شناسی دوران اسلامی، ترجمه پروین مقدم، فصلنامه گلستان هنر، شماره۴، صص۵۰-۳۵٫
16. هینتس، والتر،(۱۳۶۲). تشکیل دولت ملی در ایران(حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی) ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.

۱۷٫Grabar ,O, 2006. Islamic Art and Archaeology, In Islamic Art and Beyond, volume III, Constructing the Study of Islamic Art. Hampshire: Ashgate Publishing Limited.

۱۸٫Walmsley ,A, 2002. Archaeology and Islamic studies, 1th meeting conference Orientalsk forum, Copenhagen.