نظریۀ آرمان‌گرایی واقع‌گرا؛ تأملی در ادبیات و پیشینۀ آن در ایران
علی باقری دولت‌آبادی
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج. یاسوج. ایران.
abagheri@yu.ac.ir
چکیده
نظریه‌های روابط بین‌الملل عموماً در قالب دو مکتب فکری لیبرالیسم و واقع‌گرایی طرح شده و راه برای طرح مکتب فکری سوم همیشه بسته بوده است. حتی نظریۀ سازه‌انگاری و مکتب انگلیسی نیز در حد نهایی خود توانست تنها پلی بین این دو نظریه باشد و نه راه سوم. نظریۀ آرمان‌گرایی واقع‌گرا، که در یک دهۀ اخیر در ایران بر آن تأکید می‌شود، همچنان که در ادبیات بین‌الملل هنوز جای خود را پیدا نکرده، برای بسیاری از ایرانیان، حتی جامعۀ دانشگاهی، ناشناخته است. یکی از علل این امر، عدم توجه به پیشینه و ادبیات این نظریه در ایران است. کمااینکه برخی از چهره‌های دانشگاهی آن را «وصله‌ای ناجور» و «ترکیبی متناقض» از دو مکتب فکری یادشده می‌دانند. هدف مقالۀ حاضر شناخت این پیشینه در ادبیات ایران و تشریح مختصات آن است. سؤال اصلی پژوهش این است که جایگاه نظریۀ آرمان‌گرایی واقع‌گرا در اشعار سعدی و فردوسی، دو شاعر برجستۀ ایران، کجاست؟ فرضیۀ پژوهش این است که این شعرا، در قالب مکتب ایران‌شهری، به آنچه امروز نظریۀ آرمان‌گرایی واقع‌گرا می‌خوانیم بسیار نزدیک بوده‌اند. روش پژوهش از نوع کیفی (توصیفی‌ـ‌تحلیلی) و شیوۀ گردآوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نگاه این دو شاعر برجستۀ ایرانی به موضوع سیاست و روابط بین‌الملل نه واقع‌گرایانه است و نه آرمان‌گرایانه؛ بلکه ترکیبی از هر دوست و می‌توان آن‌ها را نخستین شعرای ایرانی دانست که اشعارشان گنجینه‌ای از آموزه‌های آرمان‌گرایی واقع‌گرا برای بهره‌گیری در سیاست خارجی ایران است.
کلیدواژه‌ها:
آرمان‌گرایی واقع‌گرا، ادبیات فارسی، سعدی، فردوسی، سیاست.
کتابنامه
ازغندی، علیرضا. ۱۳۹۱٫ اندیشه‌های سیاسی سعدی. تهران: قومس.
ازغندی، علیرضا؛ مرادی‌جو، علی‌جان. ۱۳۹۶٫ «نقش گفتمان آرمان‌گرایی واقع‌بین در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامۀ پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی. سال هشتم. شمارۀ ۳۳٫
اسلامی، روح‌الله؛ بهرامی، وحید. ۱۳۹۴٫ «پدیدارشناسی فره در اوستا و شاهنامه». پژوهشنامۀ علوم سیاسی. سال دهم. شمارۀ ۴٫
اکبری مفاخر، آرش. ۱۳۸۹٫ «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی». کاوش‌نامه. سال یازدهم. شمارۀ ۲۱٫
افراسیاب‌پور، علی اکبر. ۱۳۹۰٫ «تعلیم دوستی در شاهنامه». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی. سال سوم. شمارۀ ۱۲٫
آربلاستر، آنتونی. ۱۳۷۷٫ لیبرالیسم غرب؛ ظهور و سقوط. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
آکاریا، آمیتاو؛ بوزان، بری. ۱۳۸۹٫ نظریه‌های غیرغربی روابط بین‌الملل؛ دیدگاه‌هایی دربارۀ آسیا و فراسوی آن. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر.
باقری دولت‌آبادی، علی؛ شفیعی سیف‌آبادی، محسن. ۱۳۹۵٫ از هاشمی تا روحانی؛ بررسی سیاست خارجی ایران. تهران: تیسا. چاپ دوم.
بهرامی، وحید؛ اسلامی، روح‌الله. ۱۳۹۶٫ «فره‌مندی در شاهنامۀ فردوسی و بحران جانشینی». پژوهشنامۀ علوم سیاسی. دورۀ سیزدهم. شمارۀ ۱٫
تیکنز، آرلن؛ ویور، اُلی.۱۳۹۰٫ دانش روابط بین‌الملل در چهار گوشۀ جهان. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر.
چرنوف، فرد. ۱۳۸۸٫ نظریه و زبرنظریه در روابط بین‌الملل. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نی.
حسام‌پور، سعید؛ دهقانی، ناهید. ۱۳۸۷٫ «بررسی تحلیلی گونه‌های پیمان و سوگند در شاهنامۀ فردوسی». پژوهشنامۀ ادبیات غنایی. دورۀ ششم. شمارۀ ۱۱٫
حق‌جو، سیاوش. ۱۳۸۱٫ «حکمت سیاسی سعدی، اخلاقی واسطه میان فرادست و فرودست و ادبیات آن». پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی. شمارۀ ۶ و۷٫
خالقی مطلق، جلال. ۱۳۸۸٫ سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. جلد سوم. تهران: افکار.
خامنه‌ای، سید علی. ۱۹/۱۰/۱۳۹۵٫ «بیانات در دیدار مردم قم». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی خامنه‌ای. قابل دسترس در: http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=35367 (آخرین بازیابی ۱۹/۳/۱۳۹۹)
ــــــــــــــــــ . ۲/۷/۱۳۸۸٫ «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی خامنه‌ای. قابل دسترس در: http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8094 (آخرین بازیابی ۱۹/۳/۱۳۹۹)
دویچ، کارل؛ کیوهین، رابرت. ۱۳۷۵٫ نظریه‌های روابط بین‌الملل. ترجمۀ وحید بزرگی. جلد ۱٫ تهران: جهاد دانشگاهی.
دهشیری، محمدرضا. ۱۳۷۸٫ «آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی در سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی (ره)». فصلنامۀ سیاست خارجی. سال سیزدهم. شمارۀ ۲٫
رحمانیان، داریوش. ۱۳۸۹٫ «سعدی و سیاست». ماهنامۀ علوم انسانی مهرنامه. شمارۀ ۷٫
رستم‌وندی، تقی. ۱۳۸۸٫ «آز و داد؛ آسیب‌شناسی سیاسی شهریاری در شاهنامۀ فردوسی». دوفصلنامۀ تخصصی پژوهش سیاست نظری. دورۀ جدید. شمارۀ ۵٫
رضایی، علیرضا. ۱۳۸۷٫ «تبیین دوره‌های سیاست خارجی ج.ا.ا. از منظر تئوری‌های روابط بین‌الملل». فصلنامۀ راهبرد. سال شانزدهم. شمارۀ ۴۸٫
رضایی اسکندری، داوود. ۱۳۸۴٫ «تحول مفهوم دولت در نظریه‌های روابط بین‌الملل». مطالعات راهبردی. شمارۀ ۲۷٫
رنجبر، احمد. ۱۳۷۹٫ جاذبه‌های فکری فردوسی. تهران: امیرکبیر.
ریاحی، محمد امین. ۲۶/۱۲/۱۳۹۴٫ «ارزش والای شاهنامه». روزنامۀ اطلاعات.
زرین‌کوب، عبدالحسین. ۱۳۸۱٫ نامۀ نامور؛ دربارۀ فردوسی و شاهنامه. تهران: سخن
سعدی، شیخ مصلح‌الدین. ۱۳۷۱٫ گلستان. به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات صفی‌علیشاه. چاپ دوم.
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ کلیات بوستان. به اهتمام محمدعلی فروغی. تهران: هرمس.
شیهان، مایکل. ۱۳۸۸٫ امنیت بین‌الملل. ترجمۀ سید جلال دهقانی فیروزآبادی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
صفری‌نژاد، حسین. ۱۳۸۹٫ «بررسی اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی سعدی». فصلنامۀ تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. شمارۀ ۲۸٫
عالم، عبدالرحمن. ۱۳۹۲٫ تاریخ فلسفۀ سیاسی غرب، عصر جدید و سدۀ نوزدهم. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امور خارجه.
عبدالله خانی، علی. ۱۳۸۹٫ نظریه‌های امنیت. تهران: ابرار معاصر تهران.
عسگرخانی، ابومحمد؛ رحمتی، رضا. ۱۳۸۹٫ «نظریۀ واقع‌گرایی و امنیت بین‌الملل». فصلنامۀ سیاست خارجی. سال بیست‌و‌چهارم. شمارۀ ۱٫
فردوسی، ابوالقاسم. ۱۳۷۸٫ شاهنامه فردوسی (براساس نسخۀ ۹ جلدی چاپ مسکو). تهران: ققنوس.
ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ شاهنامه فردوسی. تصحیح سعید حمیدیان. تهران: قطره.
ــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴٫ شاهنامۀ فردوسی (دیوان کامل شاهنامه فردوسی از روی نسخۀ مسکو). قم: آدینۀ سبز.
قادری، حاتم. ۱۳۸۶٫ اندیشه‌های سیاسی در قرن بیستم. تهران: سمت. چاپ هشتم.
قوام، عبدالعلی. ۱۳۸۵٫ اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل. تهران: سمت. چاپ دوازدهم.
قوام، عبدالعلی؛ فاطمی‌نژاد، سید احمد. ۱۳۸۸٫ «ارتباط جنگ و آنارشی؛ نقد دووجهی آنارشی‌ـ‌سلسله‌مراتبی برمبنای شاهنامه». پژوهشنامۀ علوم سیاسی. سال چهارم. شمارۀ ۲٫
کسرایی، محمدسالار.۱۳۸۶٫ «اندیشۀ سیاسی فردوسی». فصلنامۀ تخصصی علوم سیاسی. سال چهارم. شمارۀ ۷٫
محبتی، مهدی. ۱۳۹۷٫ «طبیعت انسانی از دیدگاه کنفوسیوس و سعدی». متن‌پژوهی ادبی. سال ۲۲٫ شمارۀ ۷۵٫
مسکوب، شاهرخ؛ میلانیان، هرمز. ۱۳۸۱٫ تن پهلوان و روان خردمند؛ مجموعه مقالات. تهران: طرح نو.
مشیرزاده، حمیرا.۱۳۹۰٫ «تحولات جدید نظری در روابط بین‌الملل؛ زمینۀ مناسب برای نظریه‌پردازی بومی». پژوهشنامۀ علوم سیاسی. شمارۀ ۲٫
ــــــــــــــــ.۱۳۹۴٫ تحول در نظریه‌های روابط بین‌الملل. تهران: سمت.
ملااحمد، میرزا. ۱۳۸۲٫ «جنگ و صلح در شاهنامه». نامۀ پارسی. سال هشتم. شمارۀ ۱٫
منتصب مجابی، حسن. ۱۳۸۳٫ تأثیر قرآن و احادیث در شاهنامه فردوسی. کرمانشاه: دانشگاه رازی کرمانشاه.
منشادی، مرتضی؛ بهرامی عین القضاتی، وحید. ۱۳۹۳٫ «آداب سفارت و آیین مذاکره در شاهنامه». پژوهشنامۀ ایرانی سیاست بین‌الملل. سال دوم. شمارۀ ۲٫
ناجی، محمد.۱۳۹۰٫ «اندیشۀ سیاسی فردوسی». فرهنگ پژوهش. شمارۀ ۱۲٫
هاشمی رفسنجانی، اکبر. ۶/۷/۱۳۹۳٫ «امام در قدم اول هم با ورود به خاک عراق مخالفت کردند و هم با ختم جنگ». مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. قابل دسترس در: http://www.imam-khomeini.ir/fa/n23100/. (آخرین بازیابی ۱۹/۳/۱۳۹۹)
Abu Kazleh, M. 2006.”Rethinking International Theory in Islam: Toward a more Adequate Approach“. Alternatives (Turkish Journal of International Relations). Vol. 5. No. 4.
Brown, Chris.1992. International Relations Theory: New Normative Approaches. USA. Columbia University Press.
Hopf, Ted. 1998. “The Promise of Construction in International Relations Theory“. International Security. Vol. 23. No.1.
Kaplan, Morton. 1957. System and Process in International Politics. University of Oxford. ECPR Press.
Stean, Jill. and Pettiford, Lioyd. 2001. International Relations: Perspectives and Themes. London. Longman.
Waltz. Keneth. N. 1979. Theory of International Politics. USA. McGraw-Hill.
Wohlforth, William. C. 2008. Realism and Foreign Policy, in: Foreign Policy: Theories, Actors, Cases. Edited by Steve Smith, Amelia Hadfield and Tim Dunne. Oxford University press.
