حسین بستان (نجفی)

دانشیار گروه جامعه‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.

 hbostan@rihu.ac.ir

چکیده

دربارۀ ظرفیت‌های نظریهٔ فطرت برای تحول و پیشرفت علوم اجتماعی، اظهارنظرهایی از سوی برخی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است که کمتر واکاوی شده و شرح و بسط داده شده‌اند. این مقاله با هدف ارزیابی این اظهارات و برپایۀ این پیش‌فرض که نظریهٔ انسان‌شناختی فطرت می‌تواند افق‌های نوینی در برابر علوم اجتماعی، به‌ویژه در حوزه‌های مهمی همچون جامعه‌شناسی دین، جامعه‌شناسی اخلاق، جامعه‌شناسی خانواده و آسیب‌شناسی و تغییرات اجتماعی بگشاید، ابتدا با رویکردی فلسفی و با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فلاسفۀ مسلمان به‌ویژه بزرگانی، همچون علامه طباطبایی، شمائی کلّی از این نظریه و اصول و مفروضات آن ارائه داده است که در پنج اصل خلاصه شده‌اند: تدرج انسانیت، تمایز قائل شدن میان فطرت غریزی و فطرت عقلی، امکان وقوع تزاحم میان امور فطری، امکان انحراف از فطرت و لزوم تفکیک فطرت الهی از طبیعت ثانویه. در ادامه، به منظور پاسخ به این سؤال که نظریهٔ فطرت چه تأثیر ملموسی بر تحول علوم اجتماعی می‌تواند در پی داشته باشد، با رویکردی استکشافی تحلیلی کوشش شده است این تأثیر، در قالب نمونه‌هایی واقعی از مباحث رشتۀ جامعه‌شناسی، نشان داده شود که این مهم به‌عنوان نوآوری این مقاله، با عطف توجه به مسائل ذیل صورت گرفته است: امکان شناخت جوامع دیگر، عقلانیت مردمِ جوامع دیگر، تقدم تغییرات درونی انسان‌ها بر تغییرات بیرونی جوامع در بیشتر مسائل، امکان اِسناد بسیاری از تحولات معرفتی و فرهنگی جوامع به تبدّل طبایع ثانویۀ افراد و ارتقای ظرفیت علوم اجتماعی در تبیین اموری مانند خاستگاه خانواده، تفاوت رفتار انسان‌های متعالی با انسان‌های پست، عرفی‌شدنِ جامعه، تأثیر ایمان و اخلاق بر تقویت پیوند زناشویی و تأثیر ایمان و اخلاق بر اقتدار رهبری دینی.

کلیدواژه‌ها:

فطرت، انسان‌شناسی دینی، انسان‌شناسی فلسفی، علوم اجتماعی اسلامی.

کتابنامه

قرآن کریم.

آدلر، مورتیمر جروم. ۱۳۷۹٫ ده اشتباه فلسفی. ترجمۀ انشاءالله رحمتی. تهران: الهدی.

الآشتیانی، میرزا احمد. ۱۳۹۹ ق. لوامع الحقایق فی اصول العقاید. بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر.

احمدی، علی اصغر. ۱۳۶۲٫ فطرت: بنیان روان شناسی اسلامی. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.

امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۴۱۸ ق. لبّ الأثر فی الجبر و القدر. تقریر آیت‌الله جعفر سبحانی. قم: مؤسسۀ امام صادق (ع).

ــــــــــــــ. ۱۳۷۸٫ صحیفۀ امام. (۲۳ جلد). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

بستان نجفی، حسین. ۱۳۹۶٫ نظریۀ عرفی‌شدن با رویکرد اجتهادی تجربی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان تبلیغات اسلامی.

ترخان، قاسم. ۱۳۹۶٫ «فطرت و فطریات از نگاه علامه طباطبائی و برآیند آن در علوم انسانی». مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. دورۀ ۲۱٫ ش۷۰. بهار (صص ۱۰۴-۸۱).

تریگ، راجر. ۱۳۸۴٫ فهم علم اجتماعی. ترجمۀ شهناز مسمی‌پرست. تهران: نشر نی.

جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۷۹٫ تفسیر موضوعی قرآن کریم. ج ۱۲ (فطرت در قرآن). تنظیم و ویرایش محمدرضا مصطفی‌پور. قم: اسراء.

حرّ عاملی، محمدبن حسن. بی‌تا. وسائل الشیعه. (۲۰ جلد). بیروت: دار احیاء التراث العربی.

راغب اصفهانی، حسین. ۱۴۰۴ ق. مفردات غریب القرآن. تهران: دفتر نشر کتاب.

رجبی، محمود. ۱۳۷۸٫ انسان‌شناسی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

رشاد، علی‌اکبر. ۱۳۸۹٫ منطق فهم دین. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.

ریتزر، جورج. ۱۳۸۵٫ نظریۀ جامعه‌شناسی در دوران معاصر. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.

ساروخانی، باقر. ۱۳۷۰٫ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده. تهران: سروش.

صدرالدین شیرازی، محمد. ۱۳۶۸٫ الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه (۹ جلد). قم: منشورات مصطفوی.

الصدر، السید محمدباقر. ۱۴۲۱ ق. المدرسه القرآنیه: ال‍ت‍ف‍س‍ی‍رال‍م‍وض‍وع‍ی‌ وال‍ت‍ف‍س‍ی‍رال‍ت‍ج‍زی‍ئ‍ی‌ ف‍ی‌ال‍ق‍رآن‌ال‍ک‍ری‍م‌ ال‍س‍ن‍ن‌ال‍ت‍اری‍خ‍ی‍ه‌ ف‍ی‌ال‍ق‍رآن‌ال‍ک‍ری‍م‌ ع‍ن‍اص‍رال‍م‍ج‍ت‍م‍ع‌ ف‍ی‌ال‍ق‍رآن‌ال‍ک‍ری‍م‌. قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصّصیه للشهید الصدر.

الطباطبایی، السید محمدحسین. بی‌تا. المیزان فی تفسیر القرآن (۲۰ جلد). قم: انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

غفوری‌نژاد، محمد. ۱۳۸۹٫ «نظریۀ فطرت و علوم انسانی؛ کنش‌های متقابل». عقل و دین. دورۀ ۱٫ ش ۲٫ بهار و تابستان (صص  ۱۰۹-۹۵).

مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۶۸٫ جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

ــــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ به‌سوی خودسازی. نگارش کریم سبحانی. قم: مرکز انتشارات مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۶۹٫ مجموعۀ آثار. جلد۲٫ تهران و قم: صدرا.

مکارم الشیرازی، ناصر. بی‌تا. الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل (۲۰ جلد). بی‌جا: بی‌نا.

Bellah, Robert, N; Madsen, Richard; Sullivan, William; Swidler, Ann and Tipton, Stephen M. 1985. Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life. New York: Harper & Row.

Curry, T., Jiobu, R., Schwirian, K. 1997. Sociology for the Twenty-First Century. Upper Saddle River and New Jersey: Prentice Hall.

Hammersley, M. 2000. Taking Sides in Social Research. London and New York: Routledge.

Ingoldsby, Born, B. 2006. “Family Origin and Universality“, Ingoldsby and Smith (eds.), Families in Global and Multicultural Perspective. Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

White, James M. (2005). Advancing Family Theories. Thousand Oaks and London: Sage Publications.