معنایابی علوم انسانی اسلامی در گفتمان های اسلام گرای معاصر
حسن ناصرخاکی
دانش آموخته کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام
نجمه نجم
دانش آموخته کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام
چکیده
علم و به خصوص علوم انسانی همواره نقش اساسی در مسیر پیشرفت و تعالی بشر ایفا نمودهاند و این امر در جهان اسلام با توجه به تاکید اسلام بر علم و علم آموزی برجستگی دو چندانی داشته است. در دوران متاخر با وقوع دو حادثهی فروپاشی خلافت عثمانی و رویارویی با مدرنیته غربی، موضوع علم در جهان اسلام به موضوعی مناقشه برانگیز در میان دو گفتمان اسلامگرا و سکولار تبدیل شد. اسلامگرایان عمدتا با این پیش فرض که دور شدن از آموزهها و منهج اسلامی، عامل انحطاط جامعه و فروپاشی آن بوده است، با مبنا قرار دادن عقلِ وحیباور و با تاکید بر نصوص، سنن و منهج اسلامی به دنبال اسلامیسازیِ تمامی عرصههای زندگی برآمدند و آن را یگانه راه حل مقابله با مشکلات جهان اسلام و بازسازی تمدن اسلامی دانستند. در مقابل سکولارها با محور قراردادن عقل خودمحور، و با طرد نصوص، سنن و آموزههای اسلامی به دنبال سکولارسازی و ایجاد مدرنیته غربی در جهان اسلام بر آمدند.
بنا به دلایل عدیده از جمله مداخلات هژمونیک غرب، گفتمان اسلامگرایی تبدیل به یک گفتمان هژمونیک در جهان اسلام نگردید و با غیریتسازیهای درونی در آن، خرده گفتمانهای اسلامگرا شکل گرفته و هریک به شکلی خاص به مفصلبندی و یا طرد دالِّ علوم انسانی اسلامی پرداختند. این مقاله با استفاده از روش تحلیل گفتمانی لاکلا و موف، نظام معنایی خرده گفتمانهای نوگرا، اصولگرا، و تمدنگرا را مورد بررسی قرارداده و معنایابی یا طرد نشانه علوم انسانیِ اسلامی را در آنها مورد بررسی قرار میدهد. به این ترتیب ضمن بررسی پیشینه و وضعیت کنونی موضوع علوم انسانی اسلامی در جهان اسلام، نقش و معنایی که این نشانه در هریک از این گفتمانهای اسلامگرا یافتهاست مورد شناسایی قرار گرفته، تا بدین وسیله تصویری واضح از این موضوع در گستره جهان اسلام حاصل گردد.
کلید واژه: گفتمان، علوم انسانی اسلامی، اسلامگرایی، اسلامی سازی، سنت اسلامی، تمدن اسلامی، مدرنیته اسلامی
*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره پنجاهم فصلنامه ذهن منتشر شده است.
کتاب نامه
کتاب
- احمد یاقی،اسماعیل،دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال،ترجمه:رسول جعفریان، پژوهشکده حوزه و دانشگاه،قم،۱۳۷۹
- اسدآبادی، سیدجمال الدین،حقیقت مذهب نیچریه ،۱۲۹۸ه-ق،کلکته،بینا
- اسدآبادی، سیدجمال الدین،عروه الوثقی،جلد۱،ترجمه زینالعابدین کاظمی خلخالی،انتشارات حجر،بیتا
- اسدآبادی، سیدجمال الدین،مقالات جمالیه،به کوشش لطفالله اسدآبادی،تهران،ایرانشهر،بیتا
- اقبال لاهوری، محمد، احیای فکر دینی در اسلام،نشریه شماره۱ موسسه فرهنگی منطقهای،ترجمه :احمدآرام،بیتا
- اقبال، جاوید،جاویدان اقبال زنده رود،ج۲،ترجمه شهیندخت کامران مقدم،اقبال آکادمی پاکستان،لاهور،۱۹۸۵م
- بابی سعید،هراس بنیادین،اروپا مداری و ظهور اسلامگرایی،مترجمان:دکتر غلامرضا جمشیدیها و موسی عنبری،انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۹
- بهروزلک،غلامرضا،جهانی شدن و اسلام سیاسی در ایران،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،۱۳۸۶
- حکیمی، محمدرضا،بیدارگران‌اقالیم قبله،دفتر نشرفرهنگ اسلامی،۱۳۵۷
- حنفی، حسن، میراث فلسفیما، مترجمان:حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهرکلام،نشریادآوران ،۱۳۸۰
- خسرو شاهی، سیدهادی، نامهها و اسناد سیاسی سیدجمالالدین اسدآبادی،دارالتبلیغ اسلامی قم،۱۳۵۲
- دکمجیان، هرایر، جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه: دکتر حمید احمدی، انتشارات کیهان،۱۳۸۳
- سیدقطب، اخلاق و تربیت در اسلام، ترجمه روح ا… مازندرانی،چاپ دوم،تهران: نشر قلم،۱۳۶۱
- سیدقطب، آینده در قلمرو اسلام، ترجمه سیدعلی خامنهای، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۷۷
- سیدقطب، معالم فى الطریق، دارالشروق، بیروت،۱۴۱۵ه.ق
- سیدقطب، ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی، ترجمه سیدمحمد خامنهای، تهران، انتشارات بعثت، بیتا
- شرابی، هشام،روشنفکران‌عرب‌وغرب،ترجمه‌عبدالرحمن‌عالم،دفترمطالعات‌سیاسی،تهران، ۱۳۶۸
- شهبازی، عبدالله، زرسالاران یهودی و پارسی؛ استعمار بریتانیا و ایران، جلد پنجم، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،۱۳۸۳
- صاحبی، محمدجواد،مبانی نهضت احیای فکر دینی،بوستان کتاب قم،۱۳۸۰
- صلاحالدین عبدالفتاح خالدی، سید قطب از ولادت تا شهادت، ترجمه: جلیل بهرامینیا، نشر احسان،۱۳۸۰
- فضلالله، محمدحسین، خطاب الاسلامیین و المستقبل،به اهتمام غسان بن جدو،بیروت،دارالملاک،۱۹۹۵
- فیرحی، داود ،نظام سیاسی و دولت در اسلام، انتشارات سمت،۱۳۸۴
- مالک بننبی، شبکه روابط اجتماعی، ترجمه: جواد صالحی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۵۹
- مالک بننبی،مشکله الافکار فی العالم الاسلامی،دارالفکر،دمشق،۱۴۰۲ه.ق
- مدرسی چهاردهی،سیدجمالالدین و اندیشههای او،کتابهای پرستو،چاپ ششم،۱۳۶۰
- الموصللی،احمد، اصولگرایی اسلامی و نظام بینالمللی، ترجمه:مهرداد آزاد اردبیلی، انتشارات کیهان،۱۳۷۸
- یورگنسن، ماریان، و فیلیپس، لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان،ترجمه هادی جلیلی،نشر نی،۱۳۸۹
مقالات
- تاجیک، محمدرضا، سخنرانی در همایش اسلام سیاسی در آغاز قرن بیستویکم، پگاه حوزه، سال۱۳۸۰، شماره ۲۷
- تمیمی، عزام، چرا اسلام نیازى به سکولاریسم ندارد، ترجمه:علی کالیراد، روزنامه شرق، شماره ۶۸۸، ۱۱/۱۱/۸۴
- حسینىزاده، سیدمحمدعلی،نظریه گفتمان و تحلیل سیاسى،فصلنامه علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، زمستان۱۳۸۳، شماره۲۸
- حقیقت، سیدصادق انقلاب اسلامی: چالش سنت و تجدد، ماهنامه نسیم بیداری، شماره سوم، بهمن ۱۳۸۸
- روی، الیور، فصلنامه گقتگو، پائیز۱۳۷۹، شماره۲۹
- سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر جریان شناسی اندیشه اجتماعی دینی در ایران معاصر(۱)،فصلنامه نقد و نظر، زمستان ۱۳۸۵، شماره۴۳-۴۴
- سلطانی، سیدعلیاصغر تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش، فصلنامه علوم سیاسی،دانشگاه باقرالعلوم(ع)،زمستان۱۳۸۳،شماره۲۸
- محمد ایوب،اسلام سیاسى تصور یا واقعیت ،ترجمه:مریم میرزا یاری، پگاه حوزه،سال۱۳۸۹،شماره۲۸۷
- مرادی،مجید،تقریرگفتمان سید قطب، فصلنامه علوم سیاسى،دانشگاه باقرالعلوم(ع) ،۱۳۸۲، شماره۲۱
- مرادی،مجید،قطبنمای اسلامگرایی، پگاه حوزه، اردبهشت ۱۳۹۰، شماره ۳۰۱
منابع اینترنتی
- توانا، محمدعلی، اسلام و مدرنیته در اندیشه سیدجمال الدین اسدآبادی،http://www.rasekhoon.net/article/show-63867.aspx
- ثقفی،سیدمحمد، سیدجمالالدین وعلم زدگی،http://www.mosleheshargh.com/article.aspx?id=163ا
- خامنهای،سیدعلی، بیانات در دیدار اساتید و طلاب مدرسه آیتالله مجتهدی،۲۲/۳/۱۳۸۳، http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=1138
- خامنهای،سیدعلی،بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق (علیه‌السّلام(،۲۹/۱۰/۱۳۸۴،http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3328
- خامنهای،سیدعلی، بیانات در دیدار جمعى از بانوان قرآن‌پژوه کشور۲۸/۰۷/۱۳۸۸، http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8259
- خامنهای،سیدعلی، بیانات در دیدار کارگزاران نظام،۱۳۸۳/۰۸/۰۶، http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3256
- خامنهای،سیدعلی، دیدار با مسئولان نظام در عید مبعث،۱۹/۴/۱۳۸۹، http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=9714
- عنایت،حمید،تجدید فکر دینی؛به نقل از : http://www.mosleheshargh.com/article.aspx?id=78
- فراستخواه، مقصود، سیدجمالالدین اسدآبادی و نواندیشی دینی،http://www.mosleheshargh.com/article.aspx?id=32
