ساخت مقیاس خداآگاهی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آن
مسعود نورعلیزاده میانجی[۱]
دکتر ابوالقاسم بشیری[۲]
[۱]. دانش‌پژوه دکترای روانشناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. قم. ایران.
[۲]. استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. قم.ایران.
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تهیه و ساخت مقیاس «خداآگاهی» با توجه به آموزه‌‌های برآمده از منابع معتبر اسلامی و تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی (اعتبار و روایی) آن بود؛ بدین منظور، ابتدا به روش توصیفی و تحلیل متن، آیات و روایات مربوط به سازه خداآگاهی طبقه‌بندی و گزاره‌های نشانگر این سازه طراحی شد. پس از تأیید روایی محتوایی این مقیاس توسط هشت نفر از کارشناسان خبره حوزه و دانشگاه، درنهایت پرسش‌نامه ۲۵ گزاره‌ای در یک طیف چهار گزینه‌ای لیکرتی به آزمون آزمایشی گذاشته شد. در مرحله نهایی اول ۲۲۵ و دوم ۲۰۰ نفر نمونه به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای انتخاب و به روش پیمایشی، ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس بررسی شد.
یافته‌ها نشان داد که مقیاس خداآگاهی ازنظر روایی‌سنجی محتوایی، ملاکی، سازه‌ای و افزایشی روایی لازم و بالایی دارد. در تحلیل عوامل اکتشافی، چهار عامل به‌دست آمد. ارتباط مقیاس خداآگاهی با برخی از مقیاس‌های روان‌شناختی، نشانگر روایی افزایشی و توان تبیین و پیش‌بینی این مقیاس به‌عنوان یک ابزار روان‌شناختی است. این مقیاس ازنظر اعتباریابی به روش بازآزمایی، دونیمه‌سازی، همسانی درونی و ضریب آلفای کرونباخ (۹۰/۰) هم اعتبار لازم و مطلوب را دارد. درنتیجه مقیاس خداآگاهی می‌تواند به‌عنوان ابزاری با ویژگی‌های روان‌سنجی روا و معتبر در پژوهش‌های اسلامی و روان‌شناختی استفاده شود.
کلیدواژه‌ها: مقیاس خداآگاهی، دینداری، منابع اسلامی، روان‌سنجی، روایی و اعتبار.
ُُُُُ
کتابنامه
قرآن کریم. ترجمه آیت الله ناصر مکارم شیرازی.
امام صادق(ع). ۱۴۰۰ق. مصباح الشریعه. بی‌جا. مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
آذربایجانی، مسعود؛ موسوی‌اصل، سیدمهدی. ۱۳۸۵٫ درآمدی بر روانشناسی دین. تهران. سمت. قم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بهرامی، احسان؛ تاشک، هادی؛ تاشک، آناهیتا. ۱۳۸۳٫ «ابعاد رابطه میان جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی». مجله روانشناسی و علوم تربیتی. سال ۳۴٫ شمارۀ ۲٫ صص ۶۴-۴۱٫
بوترابی، خدیجه. ۱۳۸۲٫ وجوه مشترک بهداشت روانی در ادیان توحیدی و کتب مقدس، در: اسلام و بهداشت روان ۲ (مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان در سال ۱۳۸۰). تهران. معارف.
پناهی، علی‌احمد. ۱۳۸۷٫ «نقش نماز در آرامش روان». روانشناسی و دین. سال ۱٫ شمارۀ ۱٫ صص ۳۸-۲۱٫
تان، سیانگ‌یانگ؛ جی. دانگ، نتالی. ۱۳۸۳٫ «دخالت معنویت در بهبودی و تمامیت». ترجمه مهدی شیری. فصلنامه نقد و نظر (دین و بهداشت‌روانی ۱). شمارۀ ۳۳ و ۳۴، صص ۳۹۳ – ۳۸۷٫
تبرایی، رامین؛ فتحی آشتیانی، علی؛ رسول‌زاده طباطبایی، کاظم. ۱۳۸۷٫ «بررسی سهم تأثیر جهت‌گیری مذهبی بر سلامت روان در مقایسه با عوامل جمعیت‌شناختی». فصلنامه روانشناسی و دین. سال ۱٫ شماره ۳٫ صص ۶۲-۳۷٫
تبیک، محمدتقی. ۱۳۸۹٫ ارتباط پنج عامل بزرگ شخصیت و فرایندهای خودشناختی با طبقه‌بندی توانمندی‌های خوی در روانشناسی مثبت. دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
تقی‌یاره، فاطمه؛ مظاهری، محمدعلی؛ آزاد فلاح، پرویز. ۱۳۸۴٫ «بررسی ارتباط سطح تحول من، دلبستگی به خدا و جهت‌گیری مذهبی در دانشجویان». مجله روانشناسی. سال نهم. شمارۀ ۱ (پیاپی ۳۳). صص ۲۱-۳٫
جان‌بزرگی، مسعود. ۱۳۸۶٫ «جهت‌گیری مذهبی و سلامت روان». پژوهش در پزشکی. دورۀ ۳۱٫ شمارۀ ۴٫ صص ۳۵۰ -۳۴۵٫
جیمز، ویلیام. ۱۳۷۲٫ دین و روان. ترجمه مهدی قائنی. تهران. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
حدادی کوهسار، علی‌اکبر؛ غباری بناب، باقر. ۱۳۸۶٫ رابطه ابعاد سلامت روانی دانشجویان با انگاره ذهنی آنان از خدا، در: چکیده مقالات دومین همایش سراسری نقش دین در بهداشت روان. تهران. دانشگاه علوم پزشکی ایران. ص ۷۳٫
خمینی، روح الله. ۱۳۷۳٫ شرح چهل حدیث. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی..
خوانین‌زاده، مرجان؛ اژه‌ای، جواد؛ مظاهری، محمدعلی. ۱۳۸۴٫ «مقایسه سبک دلبستگی دانشجویان دارای جهت‌گیری مذهبی درونی و بیرونی». مجله روانشناسی. سال نهم. شمارۀ ۳ (پیاپی ۳۵).
رادفر، شکوفه؛ عروجی، زهرا. ۱۳۸۲٫ بررسی نقش نماز در میزان شیوع اضطراب در دختران دانش‌آموز مقطع دبیرستان شهرستان قم سال تحصیلی ۷۹-۷۸، در: اسلام و بهداشت روان ۱ (مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان در سال ۱۳۸۰). قم. نشر معارف. صص ۱۲۶-۱۱۹٫
راغب اصفهانى، حسین بن محمد. ۱۴۱۲ق. المفردات فی غریب القرآن. دمشق ـ بیروت. دارالعلم الدار الشامیه.
رجایی، علیرضا. ۱۳۸۹٫ «هوش معنوی: دیدگاه‌ها و چالش‌ها». فصلنامه پژوهش‌نامه تربیتی. سال ۷٫ شمارۀ ۲۲٫ صص ۵۰-۲۲٫
روحی‌عزیزی، مهتاب؛ روحی‌عزیزی، مریم. ۱۳۸۲٫ تأثیر نماز به‌عنوان یکی از ارکان اسلام بر سلامت جسمانی‌ـ‌روانی نسل جوان، در: اسلام و بهداشت روان ۱ (مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان در سال ۱۳۸۰). قم. نشر معارف. صص ۲۲۸-۲۲۳٫
زارعی، اقبال. ۱۳۸۸٫ «بررسی رابطه بین تصور از خدا و سلامت روان در دانشجوهای دختر و پسر دانشگاه‌های پیام نور و آزاد اسلامی شهر میناب». فصلنامه روانشناسی و دین. سال ۲٫ شمارۀ ۲ (پیاپی ۶). صص ۱۰۶-۹۳٫
سهرابی، فرامرز. ۱۳۸۷٫ «مبانی هوش معنوی». فصلنامه سلامت روان. سال اول. شماره اول. صص ۲۰- ۱۴٫
شاه‌محمدی، خدیجه؛ قربانی، نیما؛ بشارت، محمدعلی. ۱۳۸۵٫ نقش خودشناسی در تنیدگی، سبک‌های دفاعی و سلامت جسمانی. فصلنامه روانشناسان ایرانی. سال ۳، شمارۀ ۱۰٫ صص ۱۵۶-۱۴۵٫
شجاعیان، رضا؛ زمانی منفرد، افشین. ۱۳۸۱٫ «ارتباط دعا با سلامت روانی و عملکرد شغلی کارکنان فنی صنایع مهمات‌سازی». فصلنامه اندیشه و رفتار. شمارۀ ۲٫ صص ۳۹-۳۳٫
شرقاوی، حسن‌محمد. ۱۳۶۳٫ گامی فراسوی روانشناسی اسلامی. ترجمه و نگارش سیدمحمدباقر حجتی. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شریف الرضى، محمد بن حسین. ۱۳۷۹٫ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی. قم. مشهور.
شریفی‌نیا، محمدحسین. ۱۳۸۸٫ «درمان یکپارچه توحیدی رویکردی دینی در درمان اختلالات روانی». دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی. سال ۳٫ شمارۀ ۴٫ صص ۸۲-۶۵٫
شیخ حر عاملى، محمد بن حسن. ۱۴۰۹ق. وسائل الشیعه. قم. مؤسسه آل البیت.
شیخ صدوق (ابن بابویه)، محمد بن على. ۱۳۵۷٫ التوحید. قم. جامعه مدرسین،
طباطبایی، سیدمحمدحسین. ۱۳۷۱٫ المیزان فی تفسیر القرآن. قم. اسماعیلیان.
طوسى، محمدبن‌الحسن. ۱۴۱۱ق. مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد. بیروت. مؤسسه فقه الشیعه.
عباس‌زادگان، محمد؛ فتوت، احمدرضا. ۱۳۸۴٫ کاربرد پایایی و روایی در پژوهش. تهران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
علیانسب، سیدحسین. ۱۳۸۷٫ بررسی رابطه کیفیت دلبستگی به خدا، تصویر ذهنی از خدا و اضطراب مرگ. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم. مؤسسه امام خمینی(ره).
غباری بناب، باقر؛ حدادی کوهسار، علی‌اکبر. ۱۳۸۹٫ «رابطه تصویر ذهنی از خدا با خصومت و حساسیت در روابط بین‌فردی در دانشجویان». مجله علوم شناختی. سال ۹٫ شمارۀ ۳۳٫ صص ۹۸-۸۲٫
غباری بناب، باقر؛ همکاران. ۱۳۸۶٫ رابطه سلامت روانی با تصویر ذهنی از خدا و کیفیت دلبستگی در دانشجویان، در: چکیده مقالات دومین همایش سراسری نقش دین در بهداشت روان. تهران. دانشگاه علوم پزشکی ایران. ص ۵۱٫
قربانی، نیما؛ واتسن، پل جی. ۱۳۸۴٫ «فراینده‌های خودشناختی و نظام‌های پردازش خبر عقلانی و تجربه‌ای در ایران و امریکا». فصلنامه روانشناسان ایرانی. سال ۲٫ شمارۀ ۵٫ صص ۱۴–۳٫
قمی، شیخ عباس. ۱۳۷۷٫ مفاتیح الجنان. مشهد. هاتف.
کاظمیان‌مقدم، کبری؛ مهرابی‌زاده هنرمند، مهناز. ۱۳۸۸٫ «مقایسه نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان». فصلنامه روانشناسی و دین. سال دوم. شمارۀ ۲٫ صص ۱۸۷-۱۷۳٫
کلینی، محمدبن یعقوب. ۱۳۶۲٫ الکافی. تهران. اسلامیه.
گراث ـ مارنات، گری. ۱۳۷۵٫ راهنمای سنجش روانی. ترجمه حسن پاشا شریفی؛ محمدرضا نیک‌خو. تهران. رشد.
مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۴ق. بحارالانوار. بیروت. مؤسسه الوفا.
محمدپور، احمدرضا. ۱۳۸۵٫ ویکتور امیل فرانکل بنیانگذار معنادرمانی. تهران. دانژه.
مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۷۶٫ اخلاق در قرآن. تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری. قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
________________ ۱۳۸۸. یاد او (مشکات ۴). تحقیق و نگارش عباس قاسمیان؛ کریم سبحانی. قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
نجاتی، محمد عثمان. ۱۳۷۳٫ قرآن و روانشناسی. ترجمه عباس عرب. مشهد. آستان قدس رضوی.
نجاریان، بهمن؛ داودی؛ ایران. ۱۳۸۰٫ «ساخت و اعتباریابی SCL-25 (فرم کوتاه‌شده (SCL-90-R))». مجله روانشناسی. سال پنجم. شماره ۲ (پیاپی ۱۸). صص ۱۴۹- ۱۳۶٫
نورعلیزاه میانجی، مسعود. ۱۳۹۴٫ از خداآگاهی تا خودآگاهی و آثار روان‌شناختی آن. قم. مؤسسه آموزشی و پژوشی امام خمینی.
_______________ ۱۳۹۰٫ رابطه خداآگاهی با خودآگاهی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم. مؤسسه آموزشی و پژوشی امام خمینی.
نورى، حسین بن محمد تقى. ۱۴۰۸ق. مستدرک الوسائل. قم. مؤسسه آل البیت.
واعظی، سید احمد؛ همکاران. ۱۳۸۲٫ بررسی رابطه دعا و اضطراب، در: اسلام و بهداشت روان ۱ (مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان در سال ۱۳۸۰). قم. نشر معارف، صص ۱۸۷-۱۵۳٫
هومن، حیدرعلی. ۱۳۷۴٫ شناخت روش علمی در علوم رفتاری. تهران. نشر پارسا.
__________. ۱۳۸۵٫ استنباط آماری در پژوهش‌رفتاری. تهران. سمت.
یعقوبی، ابوالقاسم. ۱۳۸۹٫ «بررسی رابطه هوش معنوی با میزان شادکامی دانشجویان دانشگاه بوعلی همدان». فصلنامه پژوهش در نظام‌های آموزشی. سال ۴٫ شمارۀ ۹٫ صص ۱۰۵-۹۲٫
یگانه، طیبه؛ حسین خان‌زاده، عباسعلی. ۱۳۹۲٫ «مقایسه سازش‌یافتگی زناشویی و بهزیستی روان‌شناختی در دو گروه افراد نمازگزار و غیرنمازگزار». فصلنامه روانشناسی و دین. سال ۶٫ ش ۱ (پیاپی ۲۱). صص ۵۸-۴۵٫
یونگ، کارل گ. ۱۳۷۳٫ روانشناسی و دین. ترجمه فؤاد روحانی. تهران. شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
Compton, William & Hoffman, Edward. 2012. Positive Psychology: The Science of Happiness and Flourishing. Cengage Learning.
Ghobari Bonab, Bagher & Haddadi Koohsar, Ali Akbar. 2010. “Relation between image of God with paranoid ideation in college students”. Procedia Social and Behavioral Sciences. 5. P 966-969.
Ghorbani, N., Watson, P. J. &, Hargis, M. B. 2008.” Integrative self-knowledge scale: correlation and incremental validity of a cross-cultural measure developed in Iran and the United states”. The journal of psychology. 142 (4). P 395-412.
Greenway, A.P., Milne L.C., Clarke, V. 2003. “Personality variables, self-esteem and depression and an individual’s perception of God”. Mental Health, Religion & Culture. 6. 1. P 45-58.
Haddadi Koohsar, Ali Akbar & Ghobari Bonab, Bagher. 2010 a. “Relations between image of God with obsessive-compulsive behaviours in college students”. Procedia Social and Behavioral Sciences. 5. P 979-982.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۲۰۱۰ b. “Relations between image of God with Psychoticism in college students”. Procedia Social and Behavioral Sciences. 5. P 975-978.
Hangen. G. 2004. Mystical experiences and self-esteem, dissertation for doctor of theology. Holos University.
Haynes, Stephen N. & Heather C. Lench. 2003. “Incremental Validity of New Clinical Assessment Measures”. Psychological Assessment. 15 (4). P 456-466.
Hill, P.C. & Hood, R.W. 1999. Measures of religiosity. Birmingham, Ala.: Religious Education Press.
Hoffman, L., Jones, T. T., Williams, F., & Dillard, K. S. 2004. The God image, the God concept, and attachment. Paper presented at the Christian Association for Psychological Studies International Conference, St. Petersburg, FL.
Hunsley, John & Gregory J. Meyer. 2003. “The Incremental Validity of Psychological Testing and Assessment: Conceptual, Methodological, and Statistical Issue”. Psychological Assessment. 15 (4). p 446-455.
Lawrence, R. T. 1997. “Measuring the image of God: The God image inventory and the God image scales”. Journal of Psychology and Theology. 25. p 214-226.
Schaap-Jonker, H., Eurelings-Bontekoe, E., Verhagen, P., & Zock, H. 2002. “Image of God and personality pathology: An exploratory study among psychiatric patients”. Mental Health, Religion & Culture. 5. p 55-71.
Snyder, C. R. & Shane J. Lopez. 2002. Handbook of Positive Psychology. New York. Oxford University Press.
Williams, Allison. 2010. “Spiritual therapeutic landscapes and healing: A case study of St. Anne de Beaupre, Quebec, Canada”. Social Science & Medicine. 70. P 1633-1640.
