مسعود فیاضی،

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

این مقاله نشان می‌دهد که تنقیح مناط و الغای خصوصیت برخلاف قیاس، از شیوه‌های تفسیری متون شرعی بوده و نوعی توسعه در موضوع هستند و تمامی حجیت آنها به اصاله‌ًْالظهور برمی‌گردد، زیرا قیاس نوعی تسری حکم از یک موضوع مستقل به موضوع دیگر است و در بین قائلین آن به‌عنوان منبعی از منابع تشریع شمرده شده و روشی تفسیری قلمداد نمی‌شود.

تنقیح مناطی نیز که در این مقاله از آن بحث‌ می­شود، تنقیح مناطی است که منظور از مناط در آن همان موضوع حکم است که در این صورت با الغای خصوصیت یکسان است.

ازآنجاکه این دو شیوه در منابع تشریع منصوص نبوده و حاصل تجربه و تلاش علمی فقها و اصولیون است، روش تحقیق مقاله روش اصطیاد و مراجعه به آرای ایشان است. نتیجه کاربست این روش نیز این است که تنقیح مناط و الغای خصوصیت در مبنای حجیت، روش و ارکان با قیاس متفاوت است و برخلاف آن ماهیتی فقهی دارند نه اصولی.

کلیدواژه‌ها: تنقیح مناط، الغای خصوصیت، قیاس، تحقیق مناط، تخریج مناط، علت حکم، حکمت حکم.

کتاب‌نامه

قرآن کریم.

آمدی، سیف الدین علی بن محمد. ۱۴۲۱ق. الاحکام فی اصول الاحکام. مکه. م‍ک‍ت‍ب‍ه‌ ن‍زار م‍ص‍طف‍ی‌ ال‍ب‍از.

بروجردی، سید حسین. ۱۴۲۱ ق. لمحات الاصول. قم. مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی. چ اول.

بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل. ۱۴۱۵ ق. الفوائد الحائریه. قم. مجمع الفکر الاسلامی. چ اول.

تونی، عبدالله بن محمد. ۱۴۱۵ ق. الوافیهًْ فی‏ أصول الفقه. قم. مجمع الفکر الاسلامی. چ دوم.

جزائرى، سید محمد جعفر مروج. ۱۴۱۶ق. هدى الطالب فی شرح المکاسب. قم. مؤسسه دارالکتاب‌. چ اول.

جمعی از نویسندگان زیرنظر هاشمی شاهرودی. سیدمحمود. ۱۴۲۶ ق. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع). قم. مؤسسه دائرهًْ المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع). چ اول.

جمعی از محققان، بی‌تا. موسوعه الاصول الفقه. بی‌جا. روح الاسلام. چ اول.

حائری، عبدالکریم. ۱۳۵۵ ق. دررالفوائد. قم. چاپخانه مهر. چ اول.

حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم. ۱۴۰۴ق. الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه. قم. دار إحیاء العلوم الإسلامیه‌. چ اول.

الحجی الکردی، احمد. بی‌تا. بحوث فی علم الاصول. بی‌جا. بی‌نا.

حرّ عاملى، محمد بن حسن‌، ۱۴۰۹ق‌. تفصیل وسائل الشیعهًْ إلى تحصیل مسائل الشریعهًْ‌. قم. مؤسسه آل‌البیت(ع). چ اول.

حکیم، سید محمد تقی. ۱۴۱۸ ق. الاصول العامه فی الفقه المقارن. قم. مجمع جهانی اهل بیت(ع). چ دوم.

حلى(محقق)، نجم الدین جعفر بن حسن. ۱۴۰۳ ق. معارج‏الأصول. قم. مؤسسه آل‌البیت(ع). چ اول.

حلّى(علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى‌. ۱۴۱۳ق.‌ قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام‌. قم. دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌. چ اول.

حلّى، جمال الدین احمد بن محمد اسدى‌. ۱۴۰۷ق. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع‌. قم. دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌. چ اول.

خراسانی، محمد کاظم. ۱۴۱۰ ق. دررالفوائد فی الحاشیه علی الفرائد. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ اول.

خمینی، سید روح الله. ۱۳۸۲ ق. تهذیب‏الأصول. سبحانی، محمدتقی. قم. اسماعیلیان.

ـــــــــــــــــــ. ۱۴۱۰ق. الرسائل. قم. مؤسسه اسماعیلیان. چ سوم.

خمینی، سید مصطفی. ۱۴۱۸ ق. تحریرات فی الاصول. بی‌جا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره. چ اول.

خویى، سید ابو القاسم موسوى‌. ۱۴۱۸ ق. موسوعهًْ الإمام الخوئی. قم. مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی‌. چ اول.

روزدری، ملا علی. ۱۴۰۹ ق. التقریرات آیه الله المجدد الشیرازی. بی‌جا. مؤسسه آل‌البیت(ع). چ اول.

زیرنظر بجنوردی، سیدمحمدکاظم. ۱۳۸۷ ش. دایرهًْ المعارف بزرگ اسلامی. ج ۱۶٫ تهران. مرکز دائرهًْ المعارف بزرگ اسلامی. چ اول.

سبحانی تبریزی، جعفر. ۱۳۸۲ ش. ارشادالعقول الی مباحث الاصول. قم. انتشارات امام صادق(ع). چ اول‌.

سبحانی، جعفر. ۱۳۷۶ش. الموجز فی اصول الفقه. قم. مدیریت حوزه علمیه. چ اول‌.

سبزوارى، سید عبد الأعلى. ۱۴۱۳ق‌. مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌. قم. مؤسسه المنار. چ چهارم‌.

شاهرودى، سید محمود بن على حسینى. بی‌تا‌. کتاب الحج‌. قم. مؤسسه انصاریان. چ دوم‌.

صدر، سید محمد باقر. ۱۴۰۵ق. دروس فی علم الاصول. بیروت. دارالمنتظر. چ اول.

ــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۸ ق‌. بحوث فی شرح العروه الوثقى‌. قم. مجمع الشهید آیه الله الصدر العلمی‌. چ دوم.

ــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۷ ق. بحوث ‏فی ‏علم‏الأصول. سید محمود هاشمی شاهرودی. قم. مؤسسه دائرهًْ‌المعارف الاسلامی.

چ سوم.

طباطبایى حائرى، سید على بن محمد. ۱۴۱۸ ه‍. ق‌. ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم. مؤسسه آل‌البیت(ع)‌. چ اول.

طباطبایی مجاهد، سید محمد. ۱۲۹۶ ق. مفاتیح‏الأصول. قم. مؤسسه آل بیت(ع). چ اول.

عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان. بی‌تا. معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیهًْ‌ .قاهره. دارالفضیله.

عاملى(شهید ثانى)، زین الدین بن على‌. ۱۴۱۳ ه‍ ق‌. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌. قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه‌. چ اول.

عکبری حنبلی، ابو علی حسن بن شهاب. ۱۴۱۳ق. رسالهٌ فی اصول الفقه. مکه مکرمه. المکتبه المکیه.

غروی اصفهانی، محمد حسین. ۱۳۷۴٫ نهایهًْ الدرایه فی شرح الکفایه. قم. انتشارات سید الشهدا(ع).

قمّى، محمد مؤمن‌. ۱۳۸۰ ش. مبانی تحریر الوسیلهًْ، کتاب الحدود. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره. چ اول.

گلپایگانی، محمد رضا.۱۴۱۰ ق. افاضهًْ العوائد. قم. دارالقران الکریم. چ دوم.

گلپایگانى، سید محمد رضا موسوى‌.۱۴۱۳ ه‍. ق‌. کتاب القضاء‌. قم. دار القرآن الکریم‌. چ اول‌.

مروج، سید محمد جعفر. ۱۴۱۵ق. منتهی الدرایه. قم. انتشارات دارالکتاب جزایری. چ چهارم.

مشکینی اردبیلی، ابولحسن. ۱۴۱۳ ق. کفایهًْ الاصول(با حواشی مشکینی). قم. انتشارات لقمان. چ اول.

مظفر، محمدرضا. ۱۳۷۵ ش. أصول‏الفقه. قم. اسماعیلیان. چ پنجم.

میرخلیلی، سید احمد. ۱۳۸۸ ش. فقه و قیاس. تهران سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چ دوم.

نائینى، میرزا محمد حسین. ۱۴۱۱ ق. کتاب الصلاهًْ. قم. دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌. چ اول.

ــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران. المکتبهًْ المحمدیهًْ‌. چ اول.