جواد ایروانی[۱]

[۱] – استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی

چکیده
علوم انسانی رایج، به طور عمده محصول تلاش اندیشمندان غربی است که بر پایه مبانی جهان بینی و انسان شناختی نظام لیبرال سرمایه داری شکل گرفته است. اصولی همچون دئیسم، ناتورالیسم، اومانیسم، فرد گرایی و فایده گرایی، و نیز لیبرالیسم، شکاکیت و پلورالیزم معرفتی از جمله اصولی است که در سکولاریزه نمودن علوم و پی ریزی آن ها متناسب با فرهنگ غربی نقش اصلی را ایفا کرده و تعمیم قواعد و نتایج حاصله به دیگر جوامع و فرهنگ ها را نااستوار ساخته است. از سوی دیگر، نوع نگاه اندیشمندان غربی به انسان و ارائه تعاریف گوناگون و گاه متضاد برای آن که غالبا توام با توصیه نیز هست، نشان¬گر پیچیدگی و دشواری شناخت انسان و حتی ناممکن بودن شناختی صحیح بدون استمداد از وحی است که منتهی به نظریه¬پردازی¬های نااستواری در علوم انسانی گردیده است. مبانی جهان بینی اسلامی همچون رابطه ربوبیت، مالکیت و حاکمیت خدا بر هستی و در نتیجه، دخالت تکوینی و تشریعی پروردگار بر جهان و انسان، در کنار تبیین ویژگی¬هایی برای انسان همچون دو بعدی بودن، جاودانگی، اختیار، مسئولیت و بویژه جانشینی خدا، به طور کامل در تقابل با مبانی نظام لیبرال سرمایه داری بوده به طور طبیعی نتایج متفاوتی را در پی خواهد داشت. در این نوشتار، ضمن بازخوانی اجمالی مبانی جهان بینی و انسان شناختی سرمایه داری و سوسیالیسم، تاثیر آن ها بر نظریات ارائه شده در دانش اقتصاد بررسی می گردد و آن گاه، دیدگاه اسلامی در این باره اختصارگونه ارائه می شود.
کلید واژه ها: علوم انسانی، مبانی جهان بینی و انسان شناسی، اقتصاد

منابع
*قرآن کریم
۱٫ آربلاستر، آنتونی، ۱۳۷۷ش. ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مرکز، چاپ سوم
۲٫ آشتیانی، سید جلال الدین، ۱۳۸۵ق. شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، مطبعه مشهد، دانشگاه مشهد
۳٫ ابن منظور مصری، جمال‌الدین محمد بن مکرم، ۱۴۱۰ ق. لسان العرب، بیروت، دارالفکر، چاپ اول
۴٫ باتلر، ایمون، ۱۳۸۷ش. اندیشه¬های سیاسی و اقتصادی هایک، ترجمه فریدون تفضلی، تهران، نشر نی، چاپ اول
۵٫ باربور، ایان، ۱۳۷۹ش. علم و دین، ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم
۶٫ بیگدلی، عطاء الله، ۱۳۸۸ش. «مروری بردیدگاه¬های مهم انسانی شناختی و بررسی آثار حقوقی هریک»، درآمدی بر علوم انسانی اسلامی، به کوشش علی اصغر خندان، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)
۷٫ پی¬تیر، آندره، ۱۳۵۲ ش. مارکس و مارکسیسم، ترجمه شجاع‌الدین ضیاییان. بی¬جا
۸٫ تفضّلی، فریدون، ۱۳۷۲ش. تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نشر نی، چاپ اول
۹٫ توماس، هنری، ۱۳۶۲ش. بزرگان فلسفه، ترجمه فریدون بدره¬ای، تهران، انتشارات کیهان با همکاری شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
۱۰٫ چپرا، محمد عمر، ۱۳۸۴ش. آینده علم اقتصاد (چشم اندازی اسلامی)، ترجمه احمد شعبانی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)
۱۱٫ حرّ عاملی، محمد بن حسن، ۱۴۰۳ ق. وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح و تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ ششم
۱۲٫ حسینی، سیدرضا، ۱۳۷۹ش. الگوی تخصیص درآمد و نظریه رفتار مصرف‌کننده مسلمان، تهران، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول
۱۳٫ حسینی، سید عقیل، ۱۳۸۸ش. «مبانی متافیزیکی دانش اقتصاد»، درآمدی بر علوم انسانی اسلامی، به کوشش علی اصغر خندان، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)
۱۴٫ حکیمی، محمدرضا و دیگران، ۱۳۶۸ ش. الحیاه، تهران، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، چاپ اول
۱۵٫ حلبی، علی اصغر، ۱۳۷۴ش. انسان در اسلام و مکاتب غربی، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم
۱۶٫ خوشحال، ابوالقاسم، ۱۳۸۰ش. امّهات فلسفه اخلاق، مشهد، انتشارات بنفشه، چاپ اول
۱۷٫ دادگر، یدالله و رحمانی، تیمور، ۱۳۸۰ش. مبانی و اصول علم اقتصاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول
۱۸٫ دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۴ش. مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، چاپ دوم
۱۹٫ دکارت، رنه، ۱۳۶۹ش. تاملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
۲۰٫ دیویس، تونی، ۱۳۷۸ ش. اومانیسم، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مرکز، چاپ اول
۲۱٫ رابینسون، جون، ۱۳۵۳ش. فلسفه¬ی اقتصادی، ترجمه بایزید مردوخی، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین، چاپ اول
۲۲٫ راسل، برتراند، ۱۳۷۶ش. آزادی و سازمان، ترجمه علی رامین، تهران، فرزان، چاپ دوم
۲۳٫ راسل، برتراند، ۱۳۷۳ش. تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران، کتاب پرواز، چاپ ششم
۲۴٫ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ۱۴۱۶ ق. مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دارالقلم، دمشق و الدار الشامیه، بیروت، چاپ اول
۲۵٫ رجبی، محمود، ۱۳۸۰ش. انسان شناسی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم
۲۶٫ ری‌شهری، محمد، ۱۳۸۰ش. التنمیه الاقتصادیه فی الکتاب و السنّه، قم، دارالحدیث، چاپ اول
۲۷٫ زبیدی، سیدمحمدمرتضی، ۱۴۰۹ ق. تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مصطفی حجازی، دارالهدایه
۲۸٫ ژانه، پیر، بی¬تا. اخلاق، ترجمه بدرالدین کتابی، اصفهان
۲۹٫ ژید، شارل و ریست، شارل، ۱۳۵۴ ش. تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمه کریم سنجابی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
۳۰٫ سن، آمارتیا، ۱۳۷۷ ش. اخلاق و اقتصاد، ترجمه حسن فشارکی، تهران، انتشارات شیرازه، چاپ اول
۳۱٫ شوالیه، ژان- ژاک، ۱۳۷۳ش. آثار بزرگ سیاسی، از ماکیاولی تا هیتلر، ترجمه لی لا سازگار، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول
۳۲٫ شومپیتر، جوزف آ. ۱۳۷۵ش. تاریخ تحلیل اقتصادی، ترجمه فریدون فاطمی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول
۳۳٫ صدر، محمد باقر، ۱۳۸۲ش. اقتصادنا، قم، موسسه بوستان کتاب
۳۴٫ طباطبایی، سیدمحمدحسین، ۱۴۱۷ ق. المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسی الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول
۳۵٫ عبداللهی، مصعب، ۱۳۸۸ش. «تأثیر پوزیتویسم در دانش اقتصاد»، درآمدی بر علوم انسانی اسلامی، به کوشش علی اصغر خندان، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)
۳۶٫ عبید، رؤوف، بی¬تا. الانسان روح لا جسد، بیروت، موسسه العروه الوثقی
۳۷٫ فرانکنا، ویلیام کی، ۱۳۸۰ش. فلسفه اخلاق، ترجمه انشاء الله رحمتی، تهران، انتشارات حکمت
۳۸٫ فراهیدی، خلیل بن احمد، ۱۴۰۸ ق. العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول
۳۹٫ فرید وجدی، محمد، بی¬تا. دائره معارف القرن العشرین، بیروت، دارالفکر
۴۰٫ قدیری اصلی، باقر، ۱۳۶۸ ش. سیر اندیشه اقتصادی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ هشتم
۴۱٫ قدیری اصلی، باقر، ۱۳۷۲ ش. کلیات علم اقتصاد، تهران، سپهر، چاپ هفتم
۴۲٫ کاتوزیان، محمد علی، ۱۳۷۴ش. ایدئولوژی و روش در اقتصاد، ترجمه م. قائد، تهران، نشر مرکز، چاپ اول
۴۳٫ کاپلستون، فردریک، ۱۳۷۰ش. تاریخ فلسفه (فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم)، ترجمه جلال الدین اعلم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، سروش
۴۴٫ کاسیرر، ارنست، ۱۳۷۰ش. فلسفه روشنگری، ترجمه یدالله موقن، تهران، انتشارات نیلوفر، چاپ اول
۴۵٫ کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۵ ش. الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم
۴۶٫ گلدمن، لوسین، ۱۳۷۵ ش. فلسفه روشنگری، ترجمه و پژوهش شیوا (منصوره) کاویانی، تهران، انتشارات فکر روز، چاپ اول
۴۷٫ لازی، جان، ۱۳۶۲ش. درآمدی تاریخی به فلسفه علم، ترجمه علی پایا، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
۴۸٫ لنکستر، لین و.، ۱۳۸۰ش. خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه علی رامین، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم
۴۹٫ لوفان بومر، فرانکلین، ۱۳۸۰ش. جریان¬های بزرگ در تاریخ اندیشه غربی، ترجمه حسین بشیریه، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول
۵۰٫ لیدیمن، جیمز، ۱۳۹۰ش. فلسفه علم، ترجمه حسین کرمی، تهران، موسسه انتشارات حکمت، چاپ اول
۵۱٫ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۷ ش. فلسفه اخلاق، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم
۵۲٫ مارکس، کارل، ۱۳۵۸ ش. فقر فلسفه، ترجمه فارسی، تهران
۵۳٫ مجلسی، محمدباقر، ۱۴۰۳ ق. بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم
۵۴٫ مصباح یزدی، محمدتقی، ۱۳۷۵ ش. اخلاق در قرآن، تحقیق محمدحسین اسکندری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول
۵۵٫ مطهری، مرتضی، ۱۳۷۴ ش. علل گرایش به مادیگری، تهران، صدرا، چاپ شانزدهم
۵۶٫ مطهری، مرتضی، ۱۳۶۹ ش. مجموعه آثار، تهران، صدرا، چاپ اول
۵۷٫ معرفت، محمد هادی، ۱۴۱۶ق. التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم
۵۸٫ مکارم شیرازی، ناصر، بی‌تا. پایان عمر مارکسیسم، قم، انتشارات نسل جوان
۵۹٫ مکارم شیرازی، ناصر، و دیگران، ۱۳۷۳ ش. تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ یازدهم
۶۰٫ منتظر ظهور، محمود، ۱۳۷۶ ش. اقتصاد خرد و کلان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم
۶۱٫ میرمعزی، حسین، ۱۳۷۸ ش. نظام اقتصادی اسلام (اهداف و انگیزه‌ها)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اوّل
۶۲٫ میرمعزی، حسین، ۱۳۷۸ ش. نظام اقتصادی اسلام (مبانی فلسفی)، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ اوّل
۶۳٫ نراقی، محمدمهدی، بی‌تا. جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم
۶۴٫ نصری، عبدالله، ۱۳۷۳ ش. خدا در اندیشه بشر، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم
۶۵٫ نصری، عبدالله، ۱۳۷۹ ش. مبانی انسان‌شناسی در قرآن، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش اندیشه معاصر، چاپ سوم
۶۶٫ نمازی، حسین، ۱۳۷۴ ش.نظام¬های اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول
۶۷٫ نوری، حسین، ۱۴۰۸ ق. مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول
۶۸٫ نهج البلاغه، شریف الرضی، محمد بن حسین، ترجمه و شرح سید علی نقی فیض الاسلام.
۶۹٫ نیچه، فریدریش ویلهلم، ۱۳۷۷ش. چنین گفت زرتشت، کتابی برای همه کس و هیچ کس، ترجمه داریوش آشوری، تهران، موسسه انتشارات آگاه، چاپ یازدهم
۷۰٫ نیچه، فریدریش ویلهلم، ۱۳۸۷ش. دجال، تلاشی برای نقد مسیحیت، ترجمه سعید فیروزآبادی، تهران، جامی، چاپ دوم
۷۱٫ هابز، توماس، ۱۳۸۰ش. لِویاتان، ویرایش و مقدمه سی. بی. مکفرسون، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی، چاپ اول
۷۲٫ هادوی نیا، علی اصغر، ۱۳۸۲ش. انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی