رضا نظریان

کارشناس ارشد جامعه‎شناسی دانشگاه خوارزمی، ایران، کرج

 rezanzr45@gmail.com

چکیده

جنبش اجتماعی[۱] نمونه‌ای از یک کنش جمعی اثرگذار است؛ اما در چه شرایطی کنش جمعی اثرگذار به وقوع می‌پیوندد و چگونه تاریخ توسط انسان‌ها تحول می‌یابد؟ با مروری بر نظریات جامعه‌شناسان در این باره درمی‌یابیم که پاسخ‎های متفاوتی به این پرسش‌ داده شده است. از نظریات فردگرا، جمع‎گرا و رابطه‎گرا گرفته تا نظریات تلفیقی، همه در پی پاسخ‌گویی به این پرسش مهم بوده‌اند. به طور کلی نظریات تلفیقی نسبت به نظریات فردگرا، جمع‎گرا و رابطه‎گرا، از موفقیت بیشتری در تبیین جنبش اجتماعی برخوردار بوده‌اند. از جمله منطق‌هایی که با رویکرد تلفیقی به وجود آمده‌اند، می‌توان به منطق دیالکتیک، منطق تبیینی-تفهمی و منطق رئالیستی اشاره کرد. این مقاله ضمن اشاره‌ای مختصر به منطق دیالکتیک و منطق تبیینی- تفهمی، رسالت شرح منطق رئالیستی در تبیین جنبش اجتماعی را برعهده گرفته است. ازآنجاکه نظریه‌پردازان رئالیست نیز در تبیین جنبش اجتماعی، به ‎رغم اشتراکات مهم، اختلافات اساسی نیز دارند، نیاز است تا با روش مقایسه‌ای عیار هر کدام از آنها سنجیده شود. دو روایت برجسته در تبیین رئالیستی کنش جمعی اثرگذار عبارت‌اند از نظریه اصالت فرد-جمع-رابطه زاهد زاهدانی و نظریه کنشگر- شبکه[۲] برونو لاتور. نگارنده برای عیارسنجی این دو روایت رئالیستی از جنبش اجتماعی، انقلاب اسلامی ایران را به عنوان نمونه‌ای موردی، در ترازوی این دو نظریه قرار می‌دهد. نتیجه‌ این عیارسنجی، مزیت نسبی هر یک از این دو روایت رئالیستی را متذکر می‌شود. نظریه اصالت فرد-جمع-رابطه، برای تبیین لحظه وقوع (زمان حال) یک جنبش مزیت نسبی دارد؛ درحالی‌که نظریه کنشگر-شبکه، برای تبیین گذشته و آینده یک جنبش اجتماعی بهتر می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژگان: کنشگر-شبکه، اصالت فرد-جمع-رابطه، جنبش اجتماعی، رئالیسم.

[۱]. social Movement

[۲]. Actor-Network-Theory

منابع

1. آبراهامیان، یرواند (۱۳۸۴). ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‎شناسی سیاسی ایران معاصر. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی. چاپ یازدهم.
2. آرون، ریمون (۱۳۸۷). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‎شناسی. ترجمه باقر پرهام. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
3. باقری، شهلا، ونظریان، رضا (۱۳۹۴). مقایسه رئالیسم اسلامی و رئالیسم انتقادی از منظر جامعه‎شناختی. مجموعه مقالات دومین کنگره بین‎المللی علوم انسانی اسلامی. ۱۲۹-۱۶۴
4. برگر، پتر، و لوکمان، توماس (۱۳۷۵). ساخت اجتماعی واقعیت. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
5. بودون، ریمون، و بوریکو، فرانسوا (۱۳۸۵). فرهنگ جامعه‎شناسی انتقادی. ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
6. بیرو، آلن (۱۳۷۵). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه باقر ساروخانی. تهران: انتشارات کیهان.
7. دورکیم، امیل (۱۳۸۳). قواعد روش جامعه‎شناسی. ترجمه علی‌محمد کاردان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
8. ربانی خوراسگانی، علی (۱۳۷۷). بررسی سه رهیافت نظری در جامعه‎شناسی تاریخی، نشریه زبان و ادبیات دانشگاه اصفهان. ۱۲: ۴۸-۸۴
9. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۶۷). نگرشی اجتماعی به اصول دین در اسلام، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ۴ (۱). ۳۱-۳۸
10. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۶۹). رابطه فرد و جامعه: مقایسه دو دیدگاه، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ۵ (۲). ۵-۱۹
11. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۷۰). مبانی روش تفکر اجتماعی در اسلام. شیراز: مؤسسه انتشارات بهینه.
12. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۷۰الف). طرحی نو در علوم اجتماعی. شیراز: مؤسسه انتشارات بهینه.
13. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۸۰). بهائیت در ایران. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
14. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۸۱)، جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران. تهران: نشر کتاب طه.
15. زاهد زاهدانی، سیدسعید و همکاران (۱۳۹۰الف). چیستی و چگونگی فرهنگ پایه اسلامی و سکولار. شیراز: دانشگاه شیراز و دانشگاه پیام نور شیراز.
16. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۹۱). مبانی معرفت‌شناختی تمدن جدید اسلامی، همایش تحول در علوم انسانی، بزرگداشت استاد فقید سیدمنیرالدین حسینی. قم: کتاب فردا. ۵۴۷-۵۷۴
17. زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۹۱الف). مبانی روان‎شناختی و جامعه‎شناختی معروف و منکر با استناد به مفاهیم قرآنی، کنگره بین‎المللی علوم انسانی اسلامی.
18. زاهدانی، سیدسعید (۱۳۸۷). نظریه‌ای در مورد جنبش‌های اجتماعی. داوران: دکتر حمید احمدی، دکتر غلامرضا جمشیدی‌ها و دکتر عیوضی.
19. زاهدانی، سیدسعید (۱۳۹۰). مبانی روان‎شناختی و جامعه‎شناسی معروف و منکر بر پایه قرآن و نبوت، روزنامه رسالت. ناقدان: دکتر شهلا باقری و دکتر محسن جاجرمی زاده، شماره ۷۳۴۰٫
20. سایر، آندرو (۱۳۸۵). روش در علوم اجتماعی: رویکردی رئالیستی. ترجمه دکتر عماد افروغ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
21. شریف‌زاده، رحمان (۱۳۹۳). «برساخت‎گرایی جمعی برنو لاتور؛ از متافیزیک سوژه-ابژه به متافیزیک مذاکره»، غرب‎شناسی بنیادی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ۵ (۲). ۵۵-۸۴
22. شریف‌زاده، رحمان، و مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۴). از ساخت اجتماعی معرفت تا ساخت جمعی واقعیت: لاتور در مقابل بلور، فصلنامه روش‎شناسی علوم انسانی. ۸۳٫٫ ۹۳-۱۲۰
23. شریف‌زاده، رحمان، و مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۴). خروج از دوگانگی تکنولوژی خودمختار و تکنولوژی به مثابه وسیله صرف، فلسفه علم. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.۵ (۱). ۲۹-۵۱
24. صدری، احمد (۱۳۷۴). روش تحقیق در علوم انسانی از دیدگاه ماکس وبر، روش‎شناسی علوم انسانی. ۳۸-۴۷
25. فروند، ژولین (۱۳۷۲). نظریه‌های مربوط به علوم انسانی. ترجمه علی‌محمد کاردان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
26. فرهمند، مهناز (۱۳۹۴). از رئالیسم علمی لاتور تا رئالیسم انتقادی باسکار، فلسفه علم. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ۶ (۲). ۹۳-۱۰۸
27. فولکیه، پل (۱۳۶۲). دیالکتیک. ترجمه مصطفی رحیمی. تهران: مؤسسه انتشارات آگاه.
28. کرایب، یان (۱۳۸۴)، نظریه اجتماعی کلاسیک. ترجمه شهناز مسمی‌پرست. تهران: نشر آگاه.
29. کوزر، لوئیس، و روزنبرگ، برنارد (۱۳۷۸). نظریه‌های بنیادی جامعه‎شناختی. ترجمه فرهنگ ارشاد. تهران: نشر نی.
30. محمدی، شادی، و مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۱). بازسازی و بررسی مقومات متافیزیکی نظریه عامل شبکه برونو لاتور، مجله ذهن. ۵۲٫ ۱۳۹-۱۷۲
31. مطهری، مرتضی (بی تا)، جامعه و تاریخ. تهران: انتشارات صدرا.
32. نَش، کِیت (۱۳۸۷). جامعه‎شناسی سیاسی معاصر: جهانی شدن، سیاست، قدرت، ترجمه محمدتقی دلفروز. تهران: انتشارات کویر. چاپ پنجم.
33. وبر، ماکس (۱۳۸۲). روش‎شناسی علوم اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان. نشر مرکز: تهران.
34. وینچ، پیتر (۱۳۷۲). ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه. ترجمه گروه مترجمان. تهران: انتشارات سمت.
35. Diani, M. (1992). The Concept of Social Movement, Sociological Review. 40. (1).
36. Latour, (1996  A). ARAMIS or the Love of Technology. Translated by Catherine porter. Harvard University press.
37. Latour, B. (1996). Do scientific objects have a history? PASTEUR AND WHITEHEAD IN A BATH OF LÂCTIC ACID, common Knowledge. Translated by Lydia davis. 5(1).
38. Latour, (2012). The Whole Is Always Smaller than its Parts: –a digital test of gabriel tardes monads, The British Journal of Sociology. 63(4).
39. Latour, B. (2005). Reassembling the social: An introduction to Actor-Network Theory. Oxford University press.
40. Latour, (1993). We Have Never Been Modern. Cambridge Mass Harvard University press.
41. Touraine, A. (1981). The Voice and the Eye: an Analysis of Social Movements. Cambridge University Press: Cambridge.