الگوی نظری هرم روانی آدمی؛ پیشنهاده‌ای برای نظریه‌مندسازی فرایند شکل‌گیری انگیزش‌ها، گرایش‌ها و رفتارها با رویکردی اسلامی
عباسعلی شاملی
دانشیار و عضو هیئت‌علمی جامعه المصطفی العالمیه. مجتمع آموزش عالی علوم انسانی و اجتماعی، مدرسۀ اخلاق و تربیت. قم. ایران.
aashameli39@gmail.com
شهناز یوسفی
فارغ‌التحصیل سطح سه مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران قم. قم. ایران.
چکیده
در این پژوهش، پژوهشگران در تکاپوی کشف، شناخت و بهره‌گیری از سه سامانۀ روان آدمی یعنی سامانه‌های شناختی، انگیزشی‌ـ‌گرایشی و رفتاری و در گامی فراتر با هدف مشارکت در تأسیس و تدوین روانشناسی اسلامی کوشیده‌اند تا در چهارچوب یک الگوی نظری، روان یا نفس آدمی را بشناسند و آن را توصیف کنند. در الگوی نظری روان‌شناختی اسلامی، هرم روان آدمیِ پیشنهادشده ازسوی استاد علامه مصباح یزدی، که ازسویی مبتنی‌بر واکاوی و تحلیل‌های درون‌نگرانۀ فردی ایشان است و ازسوی دیگر، متکی بر بهره‌گیری از داده‌ها و یافته‌های علم‌النفس فلسفی اسلامی و از جهتی نیز برآمده از مشاوره و استنطاق برخی از آیات قرآنی است، نفس آدمیان بسان هرمی سه‌بعدی فرض شده است. نقطۀ رأس این هرم، نشان‌دهندۀ نقطۀ وحدت و هم‌گرایی نگرش‌ها، گرایش‌ها، انگیزش‌ها، کنش‌ها و داشته‌های نفس است. از این نقطه، شئون، گرایش‌ها، توانش‌ها و رفتارهای درونی و بیرونی گوناگونی ظهور پیدا می‌کنند که نمایانگر تنوع، فراوانی و گوناگونی سامانه و کارکردهای نفس آدمی است که در سطوح سه‌گانه و قاعدۀ هرم روانی آدمی ظهور و بروز می‌یابد.
براساس فرض و تلقی علامه مصباح، در سامانۀ هرم روانی آدمیان، سه سطح معرفت، قدرت و محبت در روندی طولی بروز می‌یابند. سطح اول دربردارنده شکل‌گیری و ظهور بعد اول ساختار و کارکردهای نفس، یعنی شناخت و معرفت، و سطح دوم حاوی ظهور بعد دوم یعنی قدرت و توانش‌ها و سرانجام سطح سوم، هم‌آغوش با ظهور بعد سومی به نام محبت و خوددوستی است که روان‌بنۀ ظهور و توسعۀ سامانۀ گرایشی و امیال در روان آدمی است. هدایت و مدیریت رفتارها با تکیه بر شاخص‌های سامانه و کارکرد گرایش‌ها و امیال اصلی و فرعی نفس آدمی، دستاورد بزرگ علمی این الگوی روان‌شناختی است که پژوهشگران در این مقاله آن را بازخوانی و توصیف کرده‌اند و توسعه داده‌اند. پژوهشگران در این نوشتار کوشیده‌اند با تکیه بر آثار نوشتاری و گفتاری علامه مصباح و با به‌کارگیری روش پژوهش کیفی، پیشنهادۀ ایشان درخصوص الگوی نظری هرم روانی را توصیف، تحلیل و بازخوانی کنند. این روند در جاهایی به توسعه و تفسیر یافته‌های ایشان در این الگوی نظری انجامیده است.
کلیدواژه‌ها:
سامانۀ هرم روانی، سطوح سه‌گانۀ روان و مثلث روان‌بنه‌ها، گرایش‌های اصلی و فرعی نفس یا روان آدمی، وحدت و کثرت روان آدمی.
کتابنامه
قرآن حکیم و شرح آیات منتخب. ۱۳۸۷٫ ترجمه حضرت آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی کشور.
اسمیت، ادوارد؛ نولن، سوزان؛ فردریکسون، باربارا؛ لافتوس، جفری؛ بم، داریل؛ مارن، استیفن. ۱۳۹۰٫ زمینۀ روانشناسی اتکینسون و هیلگارد. جلد ۱٫ ترجمۀ دکتر حسن رفیعی و دکتر محسن ارجمند. تهران: ارجمند. چاپ چهاردهم.
آمدی، عبدالواحد ابوالفتح. ۱۴۱۰ ه.ق. غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم. یک جلدی. مصحح: مهدی رجایی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
ربیعی، حمید رضا. ۱۳۹۵٫ «مبانی رفتار در سطح فردی با توجه به دیدگاه‌های آیت‌الله مصباح یزدی». مقالۀ پژوهشی ترم تحصیلی ارائه‌شده به محمد صادق شجاعی. قم: مجتمع آموزش عالی علوم انسانی و اجتماعی.
الصدوق، محمدبن علی بن بابویه. ۱۴۱۵ ه.ق. التوحید. المصحح: السید هاشم الحسینی الطهرانی. مؤسسه النشر الاسلامی (التابعه) لجامعه المدرسین بقم المشرفه.
الکلینی، محمد ابن یعقوب. ۱۳۶۹٫ اصول الکافی (ترجمه مصطفوی). جلد ۱٫ ترجمه و شرح از هاشم رسولی و جواد مصطفوی. محمود کتابچی. تهران: کتاب‌فروشی علمیه اسلامی.
مصباح، علی. ۱۳۹۳٫ «نگاهی گذرا به علم، دین و علم دینی از دیدگاه آیت‌الله مصباح». ششمین کارگاه دانش‌افزایی اعضای هیئت‌علمی با عنوان نظریۀ علم دینی آیت‌الله مصباح یزدی. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. تالار معرفت دفتر قم.
مصباح یزدی، محمد تقی. ۱۳۶۱٫ پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک. قم: اصول‌الدین، در راه حق. چاپ اول.
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۲٫ رابطه علم و دین. تحقیق و نگارش علی مصباح. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۹٫ پند جاوید. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه‌الله علیه).
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۳٫ اخلاق در قرآن. جلد ۲٫ تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندرى. قم: انتشــارات مؤسسۀ آموزشــى و پژوهشــى امـام خمینــى (رحمه‌الله علیه).
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۰٫ انسان‌سازی در قرآن. قم: انتشــارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه‌الله علیه).
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴٫ آموزش عقاید. ویراستار احمدرضا حیدری. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر. چاپ شصت‌و‌هشتم.
ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۶٫ آموزش فلسفه. جلد اول. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر. چاپ هجدهم.
Betitbol, Michel & Petitmengin Claire. “On the possibility and reality of introspection“. In: 7a00fb488f1d75706373988fe23239a162c5.pdf.
Clegg, Joshua. 2013. Self-observation in the Social Science. New Jersey: Transaction.
Epistemology. 2005. In: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved from. http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/#SOU.
Hillman J (T Moore, Ed.). 1989. A blue fire. Selected writings by James Hillman. New York, NY, USA: HarperPerennial.
- Perner et al. 2007. Introspection & Remembering. Syntheses. Springer.
Schultz, D. P.; Schultz, S. E. 2012. A History of Modern Psychology (10th Ed.). Belmont, CA: Wadsworth, CEng age Learning. pp. 67–۷۷, ۸۸–۱۰۰٫ ISBN 978-1-133-31624-4.
Thomas Sturm. 2009. Kant und die Wissenschaften vom Menschen. Paderborn: Mentis, Ch. 2.
https://en.wikipedia.org/wiki/Introspection#cite_note-Schultz-1.
https:// “Encyclopedia of Consciousness”. January 2009: 187–۱۹۹٫ doi:10.1016/B978-012373873-8.00071-2.
http://www. Introspectionmethod-180218105217.
http://www.tetsuccesskey.com/2015/06/INTROSPECTI. ON-METHOD-OF-PSYCHOLOGY-OF-LEARNING.html.
https://www.verywell.com/what-is-introspection-2795252.
https://www.simplypsychology.org/wundt.html.
https://www.researchgate.net/publication/293332967_Introspective_evidence In: psychology.
Html. Cherry Kendra , (Updated March 15, 2018). History and Biographies A Look at Introspection Wundt’s Experimental Technique,.
https://ravanrahnama.ir/henry-murray/
https://christswords.com/content/life-soul-mind-heart-and-spirit.
https://www.etymonline.com/word/psyche.
https://psychology.wikia.org/wiki/Psyche_(psychology).
https://www.gordonpraxis.de/mindpsyche/.
