مهدی عبداللّهی

عضو هیئت علمی گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده
در این مقاله، ابتدا با الهام از تقسیم بندی ارسطویی علوم به نظری و عملی، علوم انسانی به دو دسته نظری (توصیفی) و عملی (کاربردی/ارزشی) تقسیم شده اند. علوم انسانی نظری به دنبال شناخت و توصیف ساحتی از ساحت های فردی، اجتماعی، عینی و اعتباری انسان هستند، اما علوم ارزشی به دنبال ارائه نظام¬مند گزاره¬هایی جهت تنظیم رفتارهای انسانی در حوزه های متعدد می باشند.
در ادامه بر مبنای تحلیل فلسفی رفتارهای ارادی انسان، نقش بنیادین هدف در علوم انسانی به تصویر کشیده می شود. بنا بر فلسفه اسلامی، انسان در رفتارهای ارادی خود «فاعل بالقصد» می باشد. این رفتارها همواره برای دست¬یابی به هدفی انجام می گیرند، یعنی آنچه مطلوب فاعل است، رسیدن به هدفی خاص می باشد، اما از آنجا که هدف مزبور بدون انجام فعلی مخصوص محقق نمی¬شود، شوق فراچنگ آوردن آن هدف (= علت غایی) سبب آن فعل می شود. بنابراین، ارزش هر فعل ارادی انسان، تابع ارزش هدف مترتب بر آن است.
بر این اساس، تأسیس علوم انسانی مبتنی بر ترسیم هدف نهایی از وجود انسان و نیز اهداف میانی متناسب با این هدف نهایی است که می¬توان در انجام افعال اختیاری مدنظر داشت. اما روشن است که ترسیم این اهداف، خود مستلزم شناخت حقیقت وجود انسان است. تا ندانیم حقیقت انسان چیست، نمی توانیم بدانیم انسان چه باید بشود.
اما انسان شناسی به مثابه یک بحث فلسفی، خود نیازمند مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی است.
نتیجه آن که، علوم انسانی کاربردی مبتنی بر علوم انسانی توصیفی و آن ها نیز مبتنی بر انسان شناسی فلسفی، هستی شناسی و معرفت شناسی می باشند. از این رو، ترمیم گزاره های علوم انسانی موجود یا تأسیس علوم انسانی اسلامی باید از بنیادهای این علوم آغاز کرد.
کلیدواژگان: علوم انسانی، کمال حقیقی انسان، انسان شناسی، هستی شناسی، معرفت شناسی.

منابع:

الف) فارسی و عربی:

1. آربلاستر، آنتونی، ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب، ترجمه: عباس مخبر، تهران، نشر مرکز، اول، ۱۳۶۷ش.
2. ارسطو، مابعدالطبیعیه (متافیزیک)، ترجمه: محمدحسن لطفی تهران، انتشارات طرح نو، اول، ۱۳۷۸ش.
3. اوزمُن، هوارد و سموئل ام. کراور، فلسفه تعلیم و تربیت، ترجمه: غلامرضا متقی­فر و دیگران، زیر نظر: غلامعلی سرمد، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سرّه، اول، ۱۳۷۹ش.
4. جوادی آملی، عبدالله، معرفت­شناسی در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن، ج۱۳)، تنظیم و ویرایش، حمید پارسانیا، قم، مرکز نشر اسراء، دوم، ۱۳۷۹ش.
5. جوادی، محسن، مسأله باید و هست: بحثی در رابطه ارزش و واقع، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۷۵ش.
6. جونز، جولیان، خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهنِ دوجایگاهی، ترجمه: خسرو پارسا و دیگران، تهران، مؤسسه انتشارات آگاه، اول، ۱۳۸۰ش.
7. حسین­زاده، محمد، پژوهشی تطبیقی در معرفت­شناسی معاصر، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدّس سرّه، دوم، ۱۳۸۵ش.
8. چرچلند، پاول، ماده و آگاهی: درآمدی به فلسفه ذهن امروز، ترجمه: امیر غلامی، تهران، نشر مرکز، اول، ۱۳۸۶ش.
9. خاتمی، محمود، آشنایی مقدماتی با فلسفۀ ذهن، تهران، جهاد دانشگاهی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، اول، ۱۳۸۱ش.
10. دورتیه، ژان فرانسوا دورتیه، علوم انسانی، گستره شناخت­ها، ترجمه: مرتضی کُتبی و دیگران، تهران، نشر نی، اول، ۱۳۸۲ش.
11. دیلتای، ویلهلم، تشکل جهان تاریخی در علوم انسانی، ترجمه: منوچهر صانعی دره­بیدی، تهران، انتشارات ققنوس، اول، ۱۳۸۹ش.
12. السبزواری، ملاهادی، شرح المنظومۀ، تصحیح و تعلیق: آیۀ الله حسن حسن­زاده الآملی، قم، نشر ناب، الأولی، ۱۴۲۲ق.
13. سولومون، رابرت ک، فلسفه اروپایی از نیمه دوم قرن هجدهم تا واپسین دهه قرن بیستم: طلوع و افول خود، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، قصیده، اول، ۱۳۷۹ش.
14. شریفی، احمدحسین، خوب چیست؟ بد کدام است؟، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدّس سرّه، اول، ۱۳۸۸ش.
15. ــــــــــــــــــــ ، معیار ثبوتی صدق قضایا، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدّس سرّه، اول، ۱۳۸۷ش.
16. الشیرازی، صدرالدین محمد، الحکمۀ المتعالیۀ فی الأسفار العقلیۀ الأربعۀ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، الخامسۀ، ۱۴۱۹ق.
17. ــــــــــــــــــــــــــ ، شرح أصول الکافی، تصحیح: محمد خواجوی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش.
18. الطباطبائی، محمدحسین، نهایۀ الحکمۀ، صحّحها و علّقها: غلامرضا الفیاضی، قم، مرکز إصدارات مؤسسۀ الإمام الخمینی رحمه الله للتعلیم و البحث، الأولی، ۱۳۸۵ش.
19. عارفی، عباس، مطابقت صور ذهنی با خارج: پژوهشی درباره رئالیسم معرفت­شناختی و ارزش شناخت، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۸۸ش.
20. عبدالهی، مهدی، کمال نهایی انسان و راه تحصیل آن از منظر فیلسوفان اسلامی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام­خمینی قدّس­سرّه، اول، ۱۳۹۰ش.
21. ـــــــــــــــ ، کمال نهایی انسان از منظر اندیشه غربی، ارائه­شده به همایش مبانی فلسفی علوم انسانی، زمستان ۱۳۸۹، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدّس سرّه، در شرف انتشار.
22. فروند، ژولین، نظریه­های مربوط به علوم انسانی، ترجمه: علی­محمد کاردان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، دوم، ۱۳۷۲ش.
23. کرافت، ایان ریونز، فلسفه ذهن: یک راهنمای مقدماتی، مترجم: حسین شیخ­رضایی، تهران، صراط، اول، ۱۳۸۷ش.
24. محمدتقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، هفتم، ۱۳۸۶ش.
25. ـــــــــــــــــــــ ، به سوی خودسازی، نگارش: کریم سبحانی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام­خمینی قدّس سرّه، اول، ۱۳۸۰ش.
26. ـــــــــــــــــــــ ، پیش­نیازهای مدیریت اسلامی، تحقیق و نگارش: غلامرضا متقی­فر، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدّس سرّه، سوم، ۱۳۸۱ش.
27. ـــــــــــــــــــــ ، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش: احمدحسین شریفی، قم، شرکت چاپ و نشر بین­الملل، اول، ۱۳۸۱ش.
28. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۶ (اصول فلسفه و روش رئالیسم)، تهران، انتشارات صدرا، دوم، ۱۳۷۳ش.
29. معلمی، حسن، مبانی اخلاق در فلسفه غرب و در فلسفه اسلامی، تهران، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۸۰ش.
30. نیچه، فریدریش ویلهلم، چنین گفت زرتشت؛ کتابی برای همه کس و هیچ کس، مترجم: داریوش آشوری، تهران، انتشارات آگه، نوزدهم، ۱۳۸۲ش.
31. هیر، ویلیام و جان پی. پرتلی، فلسفه تعلیم و تربیت، ترجمه و نگارش: سعید بهشتی، تهران، انتشارات اطلاعات، اول، ۱۳۷۴ش.

ب) انگلیسی:

32. Baghramian, Maria, Relativism:The Problems of Philosophy, London, Routledge, 2004.
33. Conee, Earl and Richard Feldman, “Epistemilogy”, in The Encyclopedia of Philosophy, 2^nd ed, Donald M. Borchert (ed.), New York, Macmillan Publishing, 2006, Vol.3.
34. Chambliss, Joseph James , “History of Philosophy of Education”, in Philosophy of Education, An Encyclopedia, Joseph James Chambliss (ed.), New York, Garland Publishing, 1996.
35. Dancy, Jonathan and Others (eds.), A Companion To Epistemology, 2^nd, Oxford, Wiley-Blackwell Publishers, 2010.
36. Devitt, Michael, Realism and Truth, p.27; William P. Alston, A Realist Conception of Truth, New York, Cornell Universiry Press, 1996, 1^st.
37. Descartes, Rene, Principles of Philosophy (in: The philosophical Writings of Rene Descartes, Vol. 1), Trans: John Cottingham and others, Cambridge, Cambridge University Press, 1993.
38. Ellrod, Frederick E., “Contemporary Philosophies of Education”, in Philosophical foundations for moral education and character development: Act and gent,  George F. McLean & Frederick Edward Ellrod (eds.), Washington, The Council for Research in Values and Philosophy, 1992.
39. Guenon, Rene, The Crisis of The Modern World, Translators: Marco Pallis, Arthur Osborne & Richard C. Nicholson, Hillsdale NY, Sophia Pernnisd, 2004.
40. Hume, David, A Treatise of Human Nature: Being an Attempt to introduce the experimental Method of Reasoning into Moral Subjects, The Floating Press, 2009.
41. Landesman, Charles, Skepticism:The Central Issues, Oxford, Blackwell publishing, 2002.
42. Pappas, George S., “History of Epistemology”, in Routledge Encyclopedia of Philosophy, Edward Craig (ed.), London: Routledge, 1998, V.3.
43. Popkin, Richard, “History of Skepticism”, in The Encyclopedia of Philosophy, 2^nd ed, Donald M. Borchert (ed.), New York, Macmillan Publishing, 2006, v.9.
44. Rory, Richard, Truth and progress: philosophical papers (3), Cambridge, Cambridge University Press, 1999.
45. Solomon, Robert C., Continental Philosophy since 1750: The Rise and Fall of the Self, Oxford, Oxford University Press, 1990.
46. Sosa, Ernest, “The Raft and the Pyramid”, in Epistemology: An Anthology, Ernest Sosa & others (eds.), Malden, Blackwell Publishing Ltd, 2^nd, 2008.
47. Trigg, Roger, Ideas of Human Nature: An Historical Introduction, Malden, Blackwell Publishers Ltd, 1999.
48. ــــــــــــــ , Understanding social Science, Malden, Blackwell Publishers Ltd, 2^ed, 2004.
49. Wilson, Edward O., Consilience: The Unity of Knowledge, New York, Alfred A. Knopf, 1998.