دکتر فریبرز باقری

هئیت علمی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

این مقاله در دو بخش به مفهوم غایتمندی به عنوان اصلی بنیادین در نحوه نگرش به انسان و هستی، تبعات ناشی از حذف این اصل در علم روانشناسیِ مبتنی بر نگرش مادّه­گرایی و تفاوت آن با روانشناسی مبتنی بر نگرش اسلامی به انسان و هستی می­پردازد. به این منظور در بخش اوّل تعریفی از اصطلاح غایتمندی و مفاهیم مرتبط ارایه می­گردد و سیر تطور این مفهوم در تاریخ اندیشه غرب به صورت اجمالی توضیح داده خواهد شد. در همین بخش، بطور هم­زمان، تبعات حذف اصل غایتمندی برای نحوه تبیین تحول و شکل­گیری مدل­های مختلف از انسان در رویکردهای مختلف روانشناسی و همچنین برای تعریف و تعیین ملاک نابهنجاری روانشناختی توضیح داده خواهد شد. در بخش بعدی این مقاله، جایگاه غایتمندی و معنی آن در هستی­شناسی و انسان­شناسی مبتنی بر آموزه­های اسلامی شرح داده می­شود. جایگاه محوری نگرش غایتمداری به هستی و انسان در آموزه­های اسلامی، تغییرات بنیادینی را برای چگونگی تبیین پیدایش و تحول در سطح فعالیت­­های انسانی و همچنین برای تعریف و تعیین ملاک­های نابهنجاری روانشناختی به دنبال دارد. لذا در ادامه بخش دوّم، به تفصیل، اصل انطباق به عنوان ملاک بنیادین تعریف بهنجاری و نابهنجاری در علم روانشناسی مبتنی بر نگرش مادّه­گرایی به نقد کشیده می­شود و در پرتو اهمیت مفهوم غایتمندی در هستی و انسان­شناسی اسلامی، اصل جهت­مندی به عنوان مهم­ترین ملاک تعریف نابهنجاری روانشناختی پیشنهاد می­شود. بررسی امکان و چگونگی کاربست این ملاک در حوزه بالینی و تربیتی، این مقاله را به پایان خواهد برد.

کلیدواژگان: غایتمندی، انطباق، جهت­مندی، بهنجار و نابهنجار، روانشناسی عمل

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره پنجاهم فصلنامه ذهن منتشر شده است.

کتاب نامه :

الف )کتاب ها

1. اتکینسون، ریتا ال.؛ اتکینسون، ریچارد، سی.؛ بم، درایل؛ نولن-هوکسما، سوزان (۲۰۰۰) زمینـۀ روانشناسی هیلگارد، ویراست سیزدهم؛ ترجمه محمد نقی براهنی و همکاران، تـهران انتشارات رشـد ۱۳۸۵٫
2. حسن­زاده آملی (۱۳۸۱) شرح دروس معرفت نفس، شارح صمدی آملی، انتشارات آل علی (ع)، قم.
3. باقری، خسرو (۱۳۸۷) هویت علم دینی، نگاهی معرفت شناختی به نسبت دین با علوم انسانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
4. باقری، فریبرز (۱۳۹۰) d2 آزمون توجه انتخابی، تمرکز و تلاش­مندی، انتشارات ارجمند
5. برینگ، ادوین جی. (تاریخ میلادی نامعلوم)، تاریخ علم روانشناسی. ترجمه سعید شاملو (۱۳۷۴)، تهران، انتشارات رشد.
6. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۴) تفسیر انسان به انسان، نظریه جدید پیرامون معرفت انسان­شناسی، مرکز نشر اسراء.
7. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶) اسلام و محیط زیست، مرکز نشر اسراء.
8. حجّتی، سید محمد باقر (۱۳۶۶) روانشناسی از دیدگاه غزّالی و دانشمندان اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
9. خسروپناه، عبدالحسین (۱۳۸۸)، جریان­شناسی فکری ایران معاصر، موسسه حکمت نوین اسلامی، قم.
10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲) المفردات فی غریب القرآن‏، دارالعلم الدار الشامیه.
11. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲) مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه خداپرست، حسین (۱۳۸۷) زیر نظر عقیقی بخشایشی، چاپ و انتشارات نوید اسلام.
12. طریحی، فخرالدین (۱۳۷۵) مجمع­البحرین، واژه­شناسی قرآن و حدیث، کتابفروشی مرتضوی تهران.
13. عُضیمه، صالح (۱۳۴۱) معناشناسی واژگان قرآن، ترجمه سیدی، سید حسین (۱۳۸۰)، به نشر، انتشارات قدس رضوی.
14. فارسی نژاد، علی­رضا (۱۳۸۹) فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آیینه معرفت، دانشگاه شهید بهشتی.
15. قرشی، سید علی اکبر (۱۳۵۳) قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه.
16. کوهن، تامس (۱۹۷۰) ساختار انقلاب­های علمی، ترجمه زیباکلام، سعید، (۱۳۸۹)، انتشارات سمت.
17. کورنر، اشتفان (۱۹۸۴) کانت، ترجمه فولادوند (۱۳۸۰)، انتشارات خوارزمی.
18. لاهیجی، ملاعبد الرزاق، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات، تهران، انتشارات الزهرا (س) اول، ۱۳۶۲، ش.
19. محمدی، حمید (۱۳۸۲) مفردات قرآن، بررسی چهل واژه کلیدی قرآن کریم، موسسه فرهنگی- تحقیقاتی دارالذکر.
20. مسلین، کیت (تاریخ نامعلوم) در آمدی به فلسفه ذهن، ترجمه ذاکری، مهدی (۱۳۸۸)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
21. موسوی همدانی، سید محمدباقر (۱۳۷۴) ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
22. نابیجی، محمد حسین (۱۳۸۸) ترجمه و شرح کتاب نفس شفا، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه­الله)
23. نوری، سید احمدسادات (۱۳۸۸) مروری بر نظریه­های تکامل، موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
24. وطن دوست، رضا (۱۳۸۲) عمل در قرآن، نگاهی به فرایند عمل و گستره آن در آموزه­های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی

ب ) مقاله ها

1. باقری، فریبرز (۱۳۸۷) بررسی تأثیر سیری شناختی بر روی واکنش شکست و رابطۀ آن با حالت­های کنترل عمل، پژوهش در سلامت روانشناختی، دوره دوّم، شماره سوّم، پاییز سال ۱۳۸۷، ۶۲-۴۷٫

ج) منابع لاتین 

1. Audi, Robert (1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy second Edition, Cambridge University Press.
2. Bagheri, Fariborz (2006). Der Psychologische Inhalt des Quran, Eine inhaltsanalytische Studie: Elektronische Publikation Universitaet Koeln.
3. Bennett, paul (2006). abnormal and clinical psychology, an introductory textbook. Open University Press.
4. Bischof, N. (1980). Aristoteles, Galilei, Kurt Lewin und die Folgen. In W. Michaelis (Hrsg.), Bericht ueber den 32. Kongreß der Deutschen Gesellschaft fuer Psychologie, Zuerich 1980 (S. 17–۳۹): Verlag fuer Psychologie, Goettingen.
5. Boesch, E. E. (1991). Symbolic action theory and cultural psychology: Springer, Berlin.
6. Bunge, Mario A (2003). Emergence and convergence: qualitative novelty and the unity of knowledge: University of Toronto Press.
7. Bunge, Mario &  Mahner, Martin (2004). Ueber die Natur der Dinge. Materialismus und Wissenschaft: Hirzel-Verlag, Stuttgart.
8. Cox, W. Miles & Klinger, Eric (2004). Handbook of motivational counseling : concepts, approaches, and assessment: John Wiley & Sons.
9. Craighead, W. Edward & Nemeroff, Charles B. (2004). The Concise Corsini Encyclopedia of Psychology and Behavioral Science: John Wiley & Sons, Inc.
10. Cremer, Christoph (2008). Vom Menschen zum Kristall: Konzepte der Lebenswissenschaften von 1800-2000. AIG I.Hilbinger Verlagsgesellschaft.
11. Curio, E. (1973). Towards a Methodology of Teleonomy. Experientia, Vol. 29, Fasc. 9, Page 1045-1180.
12. Fuchs, Rainer (1995). Psychologie als Handlungswissenschaft: Hogrefe.
13. Grene, M. & Depew, D. (2004). The Philosophy of Biology: An Episodic History: Cambridge, Cambridge University Press.
14. Groeben, N. (1986). Handeln, Tun, Verhalten. Tuebingen: Franke.
15. Heckhausen, Heinz (1980). Motivation und Handeln. Lehrbuch der Motivationspsychologie: Springer, Berlin.
16. Hull, D.L. (1974). Philosophy of Biological Science, Englewood Cliffs (NJ), Prentice-Hall.
17. Kappeler, Peter M. (2011). Verhaltensbiologie, 3., korrigierte und ergaenzte Auflage: Springer, Heidelberg.
18. Jonas, Klaus Stroebe, Wolfgang;  Hewstone, Lebherz, C. 2007). Sozialpsychologie, Eine Einfuehrung: Springer Lehrbuch, Berlin.
19. Keller, Heidi (1998). Lehrbuch  Entwicklungspsychologie. Verlag Hans Huber.
20. Keller, Heidi (2011). Kinderalltag, Kulturen der Kindheit und ihre Bedeutung fuer Bindung, Bildung und Erziehung: Springer, Berlin, Heidelberg.
21. Kitcher, Philip (2005). Philosophy of Biology, in Frank Jackson, The Oxford handbook of contemporary philosophy. Oxford.
22. Kristeller, P.O. (1974). Humanismus und Renaissance I und II. Muenchen.
23. Kuhn, T. S. (1962). The structure of scientific revolutions.Chicago. University of Chicago Press.
24. Kuhl, J. & Goschke, T. (1994). A theory of action control: Mental subsystems, modes of control, and volitional conflict resolution strategies. In J. Kuhl & J. Beckmann (Eds.), Volition and personality: Action versus state orientation (pp. 93-124). Goettingen: Hogrefe.
25. Lehmann, J.W. (2010). Kausalitaet, Determination und Indetermination. Universitaet Bern.
26. Lewin, K. (1930/31). Der Uebergang von der aristotelischen zur galileischen Denkweise in Biologie und Psychologie. Erkenntnis, 1, 421–۴۶۰٫
27. Little, B. K. (1972). Psychological man as scientist, humanist and specialist. Journal of Experimental Research in Personality, 6, 95–۱۱۸٫
28. Matsumoto, David (2009). The Cambridge Dictionary of Psychology: Cambridge University Press, New York.
29. Mayr, Ernst (1991). Eine neue Philosophie der Biologie. Muenchen: Piper.
30. Oerter, R. (1995). Kultur, Oekologie und Entwicklung. In R. Oerter & L. Montada (Hrsg.), Entwicklungspsychologie (3. voellig ueberarb. Aufl., S. 84–۱۲۷).
31. Overton, W. F. & Reese, H. W. (1973). Models of development: Methodological implications. In J. R. Nesselroade & H. W. Reese (Hrsg.), Life-span developmental psychology. Methodological issues (S. 65–۸۶). New York: Academic Press.
32. Reese, H. W. & Overton, W. F. (1970). Models of development and theories of development. In L. R. Goulet & P. B. Baltes (Hrsg.), Life-span developmental psychology: Research and theory (S. 115–۱۴۵). New York: Academic Press.
33. Ritter, Joachim; Karlfried, Gruender; Gottfried, Gabriel (1998). Artikel: Teleologie; teleologisch, in: Band 10, S. 970-977, Historisches Woerterbuch der Philosophie, Verlag.
34. Rose, M.R.  & Lauder, G.V. (1996). Adaptation. San Diego: Academic Press.
35. Ruse, M. (1973). The Philosophy of Biology. London: Hutchinson.
36. Sandkuehler, Hans Joerg (2010). Enzyklopaedie Philosophie. Felix Meiner, Hamburg.
37. Scheler, Max (2002). Die Stellung des Menschen im Kosmos. Bonn: Bouvier.
38. Schoenpflug, Wolfgang, (2004). Geschichte und Systematik der Psychologie, Ein Lehrbuch fuer das Grundstudium. Weinheim, Basel: Beltz Verlag.
39. Shorter, Edward (2005). A historical dictionary of psychiatry: Oxford University Press.
40. Shweder, R. A. (1990). Cultural psychology – what is it? In J. W. Stigler, R. A. Shweder & G. Herdt (Hrsg.), Cultural psychology. Essays on comparative human development (S. 1–۴۳). Cambridge: Cambridge University Press.
41. Solso, Robert L. (2005). Kognitive Psychologie. Springer Medizin Verlag Heidelberg.
42. Stephan, Achim (2005). Emergente Eigenschaften, in Philosophie der Biologie Hrsg. Ulrich Krohs und Georg Toepfer. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
43. Sternberg, Robert J., Sternberg, Karin & Mio, Jeff (2012). Cognitive Psychology, Sixth Edition: Wadsworth, Cengage Learning.
44. Vohs, Kathleen D. & Baumeister, Roy F. (2011). Handbook of Self-Regulation, Second Edition Research, Theory, and Applications: The Guilford Presss, New York.
45. Zimbardo, Philip G.; Johnson, Robert L. & McCann, Vivian (2012). Psychology, Core Concepts, Seventh Edition. Pearson Education, Inc.
46. Zunke, Christine (2007). Der Biologismus – die neue ‘alte’ Geisteshaltung? Hanns-Seidel-Stiftung