علی مصباح

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ^{قدس‌سره}، قم

چکیده

«تجربه‌گرایی» به عنوان اولین رویکرد در علوم انسانی مورد توجه دانشمندان این عرصه قرار گرفت، و هنوز هم،‌ باوجود نقدها و رقیب‌های جدی، روش غالب در تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی را تشکیل می‌دهد. موافقان و مخالفان تجربه‌گرایی در علوم انسانی از شیوه‌ها و راهبردهای مختلفی برای اثبات نظر خویش و ابطال نظریات مخالف بهره‌برده‌اند: از تغییر در موضوع علوم انسانی، تا تحول در هدف آنها، تا دگرگونی در مبانی هستی‌شناختی یا معرفت‌شناختی آنها. به نظر می‌رسد نکته‌ای کلیدی که منتقدان تجربه‌گرایی در علوم انسانی از آن غفلت ورزیده‌اند، بررسی و تحلیل ماهیت موضوع علوم انسانی و لوازم روش‌شناختی آن است،‌ و توجه به این نکته می‌تواند برخی از کاستی‌های تجربه‌گرایی را بهتر بنمایاند.

نقطه عزیمت این مقاله را این اصل روش‌شناختی تشکیل می‌دهد که روش هر علم وابسته به موضوع آن است، و ماهیت موضوع است که نوع روش تحقیق مناسب را تعیین می‌کند. بر این اساس، سعی می‌شود تا ماهیت موضوع علوم انسانی تحلیل، و عدم تناسب روش تجربی با آن نشان داده شود. راهبرد این نوشتار برای این کار، تحلیل منطقی مفاهیمی است که در موضوعات مسائل علوم انسانی به‌کار می‌روند تا نشان دهد این موضوعات شامل مفاهیمی از سنخ معقولات اولیٰ، معقولات ثانیه منطقی، و اعتباریات محض‌اند و مطالعه هر دسته از آنها نیازمند روشی ویژه و منحصربه‌فرد می‌باشد. از این رو، پیشنهاد ما آن است که روش تجربی هرچند در بررسی و مطالعه برخی از موضوعات علوم انسانی کارآیی محدود و مناسب خود را دارد، لکن نمی‌تواند به عنوان تنها روش مطلوب و مفید در این علوم مورد تأکید و توجه قرار گیرد، بلکه عمده مسائل علوم انسانی به روش‌هایی دیگر نیازمندند تا بتوانند همه موضوعات خویش را بررسی کرده، به اهداف تعیین‌شده خود دست یابند.

کلیدواژه‌ها: علوم انسانی، تجربه‌گرایی، روش‌شناسی، نقد، معقولات اولی، معقولات ثانیه، اعتباریات.

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره یازدهم فصلنامه اسرا منتشر شده است.

منابع

1. سلیمانی امیری، عسکری. منطق و شناخت‌شناسی از نظر حضرت آیت‌الله مصباح یزدی به ضمیمه روش‌شناسی علوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۸٫
2. فروند، ژولین.  نظریه‌های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی‌محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۵٫
3. مصباح یزدی، محمدتقی. آموزش فلسفه، ج۱، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۴٫
4. Benton, Ted. “Naturalism in Social Science,” in Routledge Encyclopedia of Philosophy, CD Version 1.0.
5. Bunge, Mario. Social Science under Debate: A Philosophical Perspective. Toronto, Buffalo, & London: University of Toronto Press, 1998.
6. Dilthey, Wilhelm. Le Monde de l’esprit. Trans. Michel Remy, Paris: Aubier-Montaigne, 1947.
7. Fay, Brian. Contemporary Philosophy of Social Science; a Multicultural Approach. UK: Blackwell, 1996.
8. Halfpenny, Peter. “Positivism in the Twentieth Century,” in George Ritzer and Barry Smart (eds.), Handbook of Social Theory. London, Thousand Oaks, California, New Delhi: SAGE Publications, 2001), pp. 371-385.
9. Hempel, Carl Gustav. “Explanation in Science and in History,” In The Philosophy of Science, by P.H. Nidditch (ed.), London: Oxford University Press, 1968, pp. 54-79.
10. James, William. The Principles of Psychology, vol. 1, NY: Dover Publications, 1918.
11. Putnam, Hilary. “The Idea of Science,” in Midwest Studies in Philosophy, XV, pp. 62-63.
12. Weber, Max. The Theory of Social and Economic Organisation. Trans. Talcott Parsons, Free Press, 1997.
13. Winch, Peter. The Idea of a Social Science and Its Relation to Philosophy. London, UK: Routledge, 1994.