نخبگان شیعه و قاعده نفی سبیل در انقلاب مشروطه (تلقی‌های مختلف از قاعده نفی سبیل از دیدگاه فقهای عصر مشروطه)
حجت‌الله علی محمدی
دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب (نویسنده مسئول)، ایران، قم
محمدرضا طاهری
دکترای اندیشه سیاسی، ایران،
محمد شجاعیان
استادیار گروه علوم سیاسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ایران
shojaiyan@rihu.ac.ir
چکیده
قاعده نفی سبیل از قواعد مهم و پرکاربرد در فقه و فقه سیاسی شیعه، بهویژه در تاریخ معاصر است. این قاعده با برخورداری از پشتوانه کتاب، سنت، اجماع و عقل، علاوه بر پیش نهادن برخی احکام فرعی، راه هر گونه سلطه و نفوذ قدرت‌های سلطه‌گر را به ممالک اسلامی سد کرده است. در عصر مشروطه که مفاهیم جدیدی وارد ادبیات سیاسی ایران شد، این قاعده نیز همچنان ضمن حفظ کارکرد سنتی خود، کارویژه نویی پیدا کرد. در نگاه سران موافق و مخالف مشروطه به عنوان نخبگان شیعی جامعه، نفی سبیل معنای خاص خود را داشت؛ به این معنا که سیدمحمدکاظم یزدی همان کارکرد سنتی این قاعده را بازتاب داد، اما علامه نائینی به سلطه از دریچه استبداد مینگریست و نفی سلطه قدرت‌های استعماری را از زاویه نفی استبداد و کنار زدن ظلم پادشاهان قاجار و یا دستکم محدود ساختن قدرت مطلق آنان با پیشنهاد مدل مشروطه می‌دانست و شیخ فضل‌الله نوری، با راه ندادن به مفاهیم وارداتی و در نتیجه نپذیرفتن بار این مفاهیم، نفوذ و سلطه سلطه‌گران و کشورهای استعماری را نفی میکرد. در این مقاله کوشیده شده است تا جریان نفی سبیل در اندیشه و عمل این سه فقیه نخبه شیعی عصر مشروطه بررسی شود.
کلیدواژگان: نخبه، نفی سبیل، فقه سیاسی، مشروطه.
منابع
- ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد (بی‌تا). النهایه فی غریب الحدیث والاثر. قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
- ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی (۱۴۱۳ق). من لایحضره الفقیه. تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ دوم.
- ابن‌عباس، عبدالله (بی‌تا). تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس. جمع: مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن‌فارس، ابوالحسین احمد (۱۴۰۴ق). معجم مقائیس اللغه. محقق: عبدالسلام محمد هارون. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
- ابن‌منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم (۱۴۱۴ق). لسان العرب. تحقیق احمد فارس. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
- ابوالحسنی (منذر)، علی (۱۳۸۵). دیده‌بان بیدار. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. چاپ سوم.
- ابوالحسنی (منذر)، علی (۱۳۸۹). فراتر از روش آزمون و خطا. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- استانبولی، اسماعیل حقی بن مصطفی (بی‌تا). روح البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- اصفهانی کربلایی، حسن (۱۳۷۷). تاریخ دخانیه. به کوشش رسول جعفریان. قم: الهادی.
- آلوسی بغدادی، سیدمحمود (بی‌تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- بجنوردی، سیدمحمد (۱۴۰۱ق). قواعد فقهیه. تهران: مؤسسه عروج. چاپ سوم.
- بحرانی آل‌عصفور، یوسف (۱۴۰۵ق). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره. تحقیق محمدتقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- بشیریه، حسین (۱۳۷۴). جامعه‌شناسی سیاسی. تهران: نشر نی. چاپ دوم.
- البیضاوی، عبدالله بن عمر بن محمد (۱۴۱۸ق). انوار التنزیل و اسرار التأویل. تحقیق محمدعبدالرحمن المرعشلی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- ترکمان، محمد (۱۳۶۲). رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات، … و روزنامه شیخ شهید فضل‌الله نوری. تهران : مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
- حائری، عبدالهادی (۱۳۸۱). تشیع و مشروطیت در ایران. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
- الحسنی، سلیم (۱۳۷۸). نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار. ترجمه باهر و تبرائیان. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- حسینی‌شیرازی، سیدمحمد (۱۴۱۳ق). الفقه، القواعد الفقهیه. بیروت: مؤسسه امام رضا۷٫
- حلی، حسن بن یوسف (۱۴۱۴ق). تذکره الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت.
- خوانساری، سیداحمد (۱۴۰۵ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. تحقیق علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
- رجبی، محمدحسن (۱۳۸۲). علمای مجاهد. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- رشید رضا، محمد (۱۹۹۰)، تفسیر المنار. قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
- روشه، گی (۱۳۷۸). تغییرات اجتماعی. ترجمه منصور وثوقی. تهران: نشر نی.
- رهدار، احمد (۱۳۹۰). غربشناسی علمای شیعه در تجربه ایران معاصر. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (۱۴۲۵ق). مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الاساسیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- شکوری، ابوالفضل (۱۳۷۷). فقه سیاسی. قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم: چاپ دوم.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین (۱۳۷۴). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ پنجم.
- طباطبائی قمی، سیدتقی (۱۴۲۳ق). الانوار البهیه فی القواعد الفقهیه. قم: انتشارات محلاتی.
- الطبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. مقدمه محمدجواد بلاغی. تهران: ناصرخسرو. چاپ سوم.
- الطبری، محمد بن جریر (۱۴۲۲ق). جامع البیان عن تأویل آیات القرآن. تحقیق عبدالله الترکی. الریاض : دار هجر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.
- طریحی، فخرالدین (۱۴۱۶ق). مجمع البحرین. تحقیق سیداحمد حسینی. تهران: کتابفروشی مرتضوی. چاپ سوم.
- طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. مقدمه آقابزرگ تهرانی و تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- عمید زنجانی، عباسعلی (۱۴۲۱ق). فقه سیاسی. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
- فاضل لنکرانی، محمد (۱۴۱۶ق). القواعد الفقهیه. قم: چاپخانه مهر.
- فاضل لنکرانی، محمد (۱۴۲۱ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله؛ کتاب النکاح. تحقیق حسین واثقی و دیگران، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار:.
- فخر رازی، محمد (۱۴۲۰ق). التفسیر الکبیر، مفاتیح الغیب. جلد بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ سوم.
- قرشی، سیدعلی‌اکبر (۱۴۱۲ق). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه. چاپ ششم.
- مصطفوی، سیدمحمدکاظم (۱۴۲۱ق). القواعد؛ مائه قاعده فقهیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ چهارم.
- معاصر، حسن (۱۳۵۳). تاریخ استقرار مشروطیت در ایران. تهران: ابن‌سینا.
- منظور الاجداد، محمدحسین (۱۳۷۹). مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست. تهران: انتشارات شیرازه.
- موسوی خمینی، سیدروحالله (۱۳۸۵). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;.
- موسوی خمینی، سیدروح الله (بی‌تا). البیع. قم: اسماعیلیان.
- میراحمدی، منصور و دیگران (۱۳۸۹). درسگفتارهای فقه سیاسی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- نائینی، محمدحسین (۱۳۸۷). تنبیه الامه و تنزیه المله. مقدمه، تصحیح، ویراستاری، شرح و تعلیق روح‌الله حسینیان. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. چاپ دوم.
- نائینی، محمدحسین (۱۴۲۴ق). تنبیه الامه و تنزیه المله، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- نجفی، موسی (۱۳۷۹). اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاجآقا نورالله اصفهانی. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. چاپ دوم.
- نجفی، موسی (۱۳۸۱). تاریخ تحولات سیاسی ایران. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. چاپ دوم.
- ورعی، سیدجواد (۱۳۸۲). پژوهشی در اندیشه سیاسی نائینی. قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
- یزدی، سیدمحمدکاظم (۱۴۰۹ق). العروه الوثقی فیما تعم به البلوی. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. چاپ دوم.
- یزدی، سیدمحمدکاظم (۱۴۱۴ق). تکمله العروه الوثقی. محقق و مصحح: سیدمحمدحسین طباطبائی. قم: کتابفروشی داوری.
- Mills, C. W. (1956). The Power Elite. Newyork: Oxford University Press.
- Orum, A. (1978). Introduition to Political Sociology. Englewood: Prentice- Hall.
- Mann, M. (1986). The Source Of Social Power. Combridge, Newyork: Cambridge university press.
