احمد احسانی فر[۱]

.[۱] پژوهشگر و دانشجوی دکترای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. شهر؟؟ قم.  ایران.

چکیده

ازجمله سلاح‌هایی که در عصر جدید با پیشرفت دانش فیزیک در عرصه نظامی، امنیتی و سیاسی حضور یافت، سلاح هسته‌ای است که مخاطره‌آمیزترین آلت جنگی برای حیات بشر و سایر موجودات دارای حیات و تمامی‌اجزای محیط زیست است. ممنوعیت استفاده از این سلاح در جنگ، با تحقق دو شرط، محل اجماع فقهای امامی است: نخست آنکه استفاده از آن به‌صورت ابتدایی و بدون آنکه دشمن از این سلاح استفاده کند صورت پذیرد؛ شرط دوم اینکه در شرایط غیراضطراری که عدم شکست یا پیروزی یا محافظت از اساس اسلام متوقف بر استفاده از این سلاح نیست و با سلاح متعارف نیز‌ می‌توان به این اهداف وصول یافت، اراده به‌کارگیری آن وجود داشته باشد. بحثی که باقی می‌ماند و محل نزاع فقهای مذاهب گوناگون اسلامی است، استفاده از این سلاح در شرایط مقابله‌به‌مثل و همچنین، در شرایط اضطرار است. مقاله پیش رو عهده‌دار پاسخ‌گویی به پرسش نخست است. یعنی در جایی که دشمن، خودسرانه یا براساس مبانی اخلاقی خودساخته، از این سلاح استفاده می‌کند، آیا حق استفاده از این سلاح علیه دشمن، با عنوان مقابله‌به‌مثل وجود دارد؟

پاسخ‌گویی به این مسئله می‌تواند از سه منظر صورت گیرد: حقوق بین‌الملل، مبانی اخلاقی و حقوق اسلام. مقاله حاضر، این مسئله را با رویکرد سوم و از منظر حقوق اسلام و با محوریت فقه شیعه بررسی و کنکاش می‌کند. عموم و اطلاق ظاهری پاره‌ای از ادله نقلی، به‌ویژه ادله قرآنی، دلیل معتقدان به جواز استفاده از این سلاح در شرایط مقابله‌به‌مثل است. اما با تبیین صحیح این دلایل و جمع ادله و کیفیت فهم و استفاده فقها از این ادله، این ظهور ابتدایی با اشکال جدی مواجه شده و درنهایت، ما را به نتیجه‌ای دیگر رهنمون می‌کند. در مسیر تلاش برای تحصیل مراد جدی مقنّن احکام شریعت، نقش تفسیری و نظارتی نصوص بیانگر «مقاصد شریعت» و «مذاق شارع» بر نصوص بیانگر احکام و مقررات تشریعی به‌وضوح روشن می‌شود.

کلیدواژه‌ها: سلاح هسته‌ای، مقابله‌به‌مثل، اعتدا، مماثله، فساد، شکنجه.

کتابنامه

آیتی، سید محمدرضا؛ شادروان، محمداسماعیل. ۱۳۸۶. «مقابله‌به‌مثل و اقدامات تلافی‌جویانه از منظر فقه شیعه و حقوق بین‌الملل». مجله فقه و مبانی حقوق. شماره ۱۰٫

احمدی میانجی، علی. ۱۴۱۱ ق. الأسیر فی الإسلام. قم. دفتر انتشارات اسلامی.

انصاری، باسم. ۱۳۹۰٫ موسوعه الجهاد فی القرآن و السنه. قم. محبّین.

إبن أبی الحدید، عزالدین عبدالحمید. ۱۳۷۸ ق. شرح نهج‌البلاغه. دمشق. دار إحیاء الکتب العربیه.

ابن تیمیه، تقی‌الدین احمد بن عبدالحلیم. ۱۹۶۹ م. السیاسه الشرعیه فی إصلاح الراعی و الرعیه. قاهره. دارالکتب العربی. چاپ چهارم.

ابن جوزی قرشی بغدادی، ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمان بن علی. ۱۴۰۷ ق. زاد المسیر فی علم التفسیر. بیروت. دار الفکر.

ابن قیم جوزی، شمس‌الدین محمد بن ابی بکر. ۱۳۹۷ ق. إعلام الموقعین عن رب العالمین. بیروت. دارالفکر. چاپ دوم.

اسکندری، محمد حسین. ۱۳۷۹٫ قاعده مقابله‌به‌مثل در حقوق بین‌الملل از دید اسلام. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۴۲۱ ق. کتاب البیع. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره).

ایروانی، علی بن عبدالحسین. ۱۴۰۶ ق. حاشیه المکاسب. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

جعفری، محمدتقی. ۱۴۱۹ ق. رسائل فقهی. تهران. مؤسسه منشورات کرامت.

جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۷٫ تسنیم. قم. مرکز نشر اسراء. چاپ دوم.

حاج عبدالله، ماهوشیزا. ۱۴۲۵ ق. «مدی مشروعیه اسلحه الدمار الشامل فی ضوء احکام الشریعه الإسلامیه». ریاض. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه نایف العربیه للعلوم الأمنیه. دانشکده الدراسات العلیا. گروه العداله الجنائیه.

حب الله، حیدر. «دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، البیئه و اسلحه الدمار الشامل». تاریخ دریافت: ۱۰ نوامبر ۲۰۱۲٫ http://www.hobbollah.com/books.

حر عاملی، محمد بن حسن. ۱۴۰۹ ق. تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه. قم. مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).

حسینی شیرازی، سید محمد. ۱۴۲۰ ق. الفقه، البیئه. بیروت. مؤسسه الوعی الإسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۱ ق. الفقه، المرور و آداب السفر. بیروت. مؤسسه المجتبی.

حیدر، علی. ۱۴۲۳ ق. درر الحکام شرح مجله الأحکام. ریاض. دار عالم الکتب.

خلف، جمیل بن عبد المحسن. «قاعده المعامله بالمثل و تطبیقاتها الفقهیه». ۱۴۲۸قتاریخ دریافت: ۴/۲/۱۳۹۴٫ http://WWW.riyadhalelm.com/researches/7/19w-methl- khalef.doc.

رازی، ابوالفتوح حسین بن علی. ۱۴۰۸ ق. تفسیر روض الجنان و روح الجنان. مشهد. آستان قدس رضوی.

زحیلی، وهبه. ۱۴۳۰ ق. التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج. دمشق. دار الفکر. چاپ دهم.

الزرقاء، مصطفی أحمد. ۱۹۶۷ م. المدخل الفقهی العام. بیروت. دار الفکر. چاپ نهم.

سرخسی، محمد بن ابی سهل. ۱۳۱۴ ق. المبسوط. مصر. مطبعه السعاده.

سیفی مازندرانی، علی اکبر. ۱۴۲۵ ق. مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الأساسیه. قم. دفتر انتشارات اسلامی.

شریف رضی، سید محمد بن حسین موسوی. ۱۴۱۴ ق. نهج‌البلاغه. قم. مؤسسه نهج‌البلاغه.

شهیدی تبریزی، میرزا فتاح. ۱۴۲۸ ق. هدایه الطالب إلی أسرار المکاسب. قم. دارالفقه.

شیبانی، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل. بی‌تا. المسند. بیروت. دار صادر.

شیخی زاده داماد، عبدالرحمان بن محمد. ۱۴۱۹ ق. مجمع الأنهر فی شرح ملتقی الأبحر. بیروت. دارالکتب العلمیه.

صادقی تهرانی، محمد. بی‌تا. اصول الإستنباط بین الکتاب و السنه. قم. انتشارات شکرانه.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۹ ق. البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم. مؤلف.

صفوی، سید محمد رضا. ۱۳۸۸٫ ترجمه قرآن براساس المیزان. قم. دفتر نشر معارف.

طباطبائی، سید محمد حسین. ۱۴۱۷ ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم. جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه. چاپ پنجم.

طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن. ۱۴۰۷ ق. تهذیب الأحکام. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.

عاملی، زین الدین بن علی (شهید ثانی). ۱۴۱۳ ق. مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه.

عمید زنجانی، عباس علی. ۱۳۷۳٫ فقه سیاسی. ج ۳٫ تهران. انتشارات امیرکبیر. چاپ سوم و اول.

ـــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۳٫ فقه سیاسی. ج ۵٫ تهران. انتشارات امیرکبیر. چاپ سوم و اول.

غزالی، ابوحامد محمد. ۱۹۴۵م. احیاء علوم الدین. بیروت. دار المعرفه.

فاضل لنکرانی، محمد جواد. ۱۳۹۲٫ «تولید و استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی». فصلنامه حقوق اسلامی. شماره ۳۹٫

قاسمی، محمد جمال الدین. بی‌تا. تفسیر القاسمی (محاسن التأویل). قاهره. دار التوفیقیه للتراث.

قربان نیا، ناصر. ۱۳۹۲٫ «ممنوعیت مطلق کاربست سلاح هسته‌ای». فصلنامه حقوق اسلامی. شماره ۳۹٫

قرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری. ۱۴۰۵ ق. الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی). بیروت. دار إحیاء التراث العربی.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب. ۱۴۰۷ ق. الکافی. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.

لاری، سید عبدالحسین. ۱۴۱۸ ق. مجموعه مقالات. قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه.

مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۳ ق. بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار. بیروت. دار إحیاء التراث العربی.

محمد نظمی، منا. ۱۴۲۲ ق. «القواعد و الضوابط الفقهیه المتعلقه بالجهاد و العلاقات الدولیه». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه یرموک. دانشکده الشریعه و الدراسات الإسلامیه. گروه الفقه و اصوله.

مدرسی، محمد تقی. ۱۳۸۶٫ احکام جهاد. قم. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.

مرتضی عاملی، سید جعفر. ۱۴۰۹ ق. الإسلام و مبدأ المقابله بالمثل. بیروت. الوکاله العالمیه للطباعه و النشر.

مرعشی نجفی، سید شهاب الدین. ۱۴۱۵ ق. القصاص علی ضوء القرآن و السنه. قم. انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (قدس سره).

مروج جزائری، سید محمد جعفر. ۱۴۱۶ ق. هدی الطالب فی شرح المکاسب. قم. مؤسسه دارالکتاب.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری. ۱۴۱۳ ق. الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. قم. کنگره شیخ مفید.

مکارم شیرازی، ناصر. ۱۴۲۱ ق. الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل. قم. مدرسه الإمام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام).

ــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. انوار الفقاهه ـ کتاب التجاره. قم. مدرسه الإمام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام).

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۴٫ تفسیر نمونه. تهران. دارالکتب الإسلامیه.

نجفی، محمد حسن. ۱۴۰۴ ق. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت. دار إحیاء التراث العربی. چاپ هفتم.

نمری اندلسی، ابوعمر یوسف بن عبدالله (ابن عبدالبر). ۱۳۸۷ ق. التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید. مغرب. وزاره الاوقاف و الشؤون الإسلامیه.

هاشمی خویی، حبیب الله. ۱۴۰۰ ق. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه. تهران. مکتبه الإسلامیه. چاپ چهارم.

هاشمی شاهرودی، سید محمود. ۱۴۲۳ ق. قرائات فقهیه معاصره. قم. مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام).