سمانه جلیلی صدرآباد

نویسنده مسئول و استادیار شهرسازی دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت. تهران. ایران.

Email:s_jalili@iust.ac.ir

سجاد بهزادی

دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت. تهران. ایران.

sajad_behzadi@arch.iust.ac.ir

چکیده

مدرنیته تغییراتی در ساختار و عملکردهای شهرهای ایرانی اسلامی به‌وجود آورده است. این تغییرات موجب شده است تا ساختار شهرهای قدیمی به‌کلی دچار انقطاع شوند و برخی از عناصر شاخص این شهرها نظیر مساجد و بازار نقش و جایگاه خود را نسبت‌به گذشته ازدست بدهند. در گذشته مساجد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین عناصر شهرهای ایرانی اسلامی، کارکردهای متعددی داشته است، اما نمود تفکر مدرن و تأثیر آن در کالبد شهرها و سبک زندگی مردم موجب تقلیل کارکردهای عناصر شهری ازجمله مسجد شده است و مساجدی که کانون تعاملات و روابط اجتماعی بوده‌اند، در‌حال‌حاضر تنها به نقش مذهبی خود بسنده کرده‌اند. بی‌توجهی به عناصر هویت‌بخش شهرهای ایرانی اسلامی و یا تضعیف نقش این عناصر، که ناشی از تقلید کورکورانه از غرب است، معضلاتی را در شهرها نظیر ناهنجاری‌های اجتماعی، بی‌هویتی، عدم حس تعلق، منزوی‌شدن انسان‌ها و کاهش تعاملات اجتماعی به‌وجود آورده است. بدین منظور فضاهای جدیدی مانند پاتوق‌های محلی، مراکز محلی و ناحیه‌ای، فضاهای سبز، میدان و خیابان‌ در جهت رفع این معضلات و افزایش تعاملات اجتماعی شکل گرفته که در اغلب موارد نیز نتوانسته است انتظارات را برآورد و کارکرد مطلوبی داشته باشد. این بدان معناست که برخی ویژگی‌ها از یک عملکرد گرفته و به شکل‌گیری همان عملکرد در کالبد دیگر پرداخته شود؛ ازاین‌رو، نگاه به گذشته و واکاوی ویژگی‌های عملکردهای شهرهای ایرانی اسلامی و استفادۀ مناسب از این عناصر و یا احیای آن‌ها می‌تواند باعث ارتقای کیفیت‌ فضاهای شهری شود.

کلیدواژه‌ها:

شهرهای ایرانی اسلامی، مدرنیسم، مسجد، فضای جمعی، تعاملات اجتماعی.

کتابنامه

آجیلی، هادی؛ شیردستان، مجید؛ نمازدوست، فاطمه. ۱۳۹۵٫ «نقش مساجد در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی». مجموعه مقالات پنجمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت؛ الگوی پایۀ پیشرفت. جلد پنجم. انتشارات الگوی پیشرفت. چاپ اول. صص ۱۷۷۰ـ۱۷۴۷٫

اشرف، احمد. ۱۳۵۳٫ «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی». نامه علوم اجتماعی. انتشارات دانشکدۀ علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران. دورۀ اول. شمارۀ ۴٫ صص ۴۹-۷٫

انتظاری، علی. ۱۳۹۵٫ «نماز، مسجد و مدرنیته؛ رویکردی آسیب‌شناختی». فصلنامۀ تخصصی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. سال دوم. دورۀ اول. شمارۀ ۳٫ صص ۱۱۰ـ۸۳٫

باصری، احمد؛ مرادی، حجت‌الله؛ یوسفی صفاپور، جمال. ۱۳۹۵٫ «بررسی نقش مساجد در ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی». دوفصلنامۀ علمی‌ ‌پژوهشی پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، دانشکدۀ علوم انسانی اسلامی و قدرت نرم دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (علیه‌السلام). سال ششم. شمارۀ ۱۴٫ صص ۱۰۴ـ۷۷٫

برزگر، زهرا؛ حاتمی‌پور، آناهیتا؛ اصولی، پیام؛ یاعلی، عنایت‌الله. ۱۳۹۴٫ «بررسی نقش مسجد در تعاملات اجتماعی (نمونۀ موردی: مسجد نصیرالملک در شیراز)». مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری ایرانی اسلامی (سیمای دیروز، چشم‌انداز فردا). شیراز. صص ۷۹۷ـ۷۹۱٫

پارسی‌پور، حسن؛ ضیاء توانا، محمد حسن. ۱۳۹۲٫ «ﭘﺴﺖ‌ﻣﺪرنیسم و ﺷﻬﺮ ﺑﺎ تأکید ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎ و ﻃﺮحﻫﺎی ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌رﻳﺰی ﺷﻬﺮی». مجلۀ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌ریزی شهری. سال چهارم. شمارۀ ۱۳٫ صص ۷۶ـ۵۷٫

پاک‌نهاد، حدیثه؛ پژوهان‌فر، مهدیه. ۱۳۹۶٫ «بهبود الگوهای کیفیت فضایی پارک‌های شهری به منظور افزایش تعاملات اجتماعی شهروندان (نمونۀ موردی: پارک‌های شهر گرگان)». مجلۀ آمایش جغرافیایی فضا. فصلنامۀ علمی پژوهشی دانشگاه گلستان. سال هفتم. شمارۀ ۲۶٫ صص ۱۹۷ـ۱۸۳٫

پوراحمد، احمد؛ وفایی، ابوذر. ۱۳۹۶٫ «تأثیر مدرنیسم بر ساختار کالبدی ـ فضایی شهر ایرانی اسلامی (مطالعۀ موردی: شهر کاشان)». فصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی. سال هفتم. شمارۀ ۲۸٫ صص ۷۶ـ۶۳٫

جمالی، فیروز؛ حیدری چیانه، رحیم. ۱۳۸۰٫ «ﺑﺤﺜﯽ در ﺷﻬﺮﺳـﺎزی ﭘﺴـﺖ‌ﻣـﺪرن». زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز). دورۀ ۴۴٫ شمارۀ ۱۸۱ـ۱۸۰٫ صص ۱۲۴ـ۷۹٫

حبیبی، کیومرث؛ نسترن، مهین؛ محمدی، مهرداد. ۱۳۹۵٫ «سنجش و ارزیابی سرزندگی فضاهای عمومی شهری و نقش آن در ارتقای کیفیت زندگی جوانان (موردشناسی: خیابان نظر شرقی شهر اصفهان)». جغرافیا و آمایش شهری‌ـ‌منطقه‌ای. سال ششم. شمارۀ ۱۹٫ صص ۱۸۰ـ۱۶۱٫

حسن‌الحسینی، عفاف؛ فقیهی، حامد. ۱۳۹۳٫ «مسجد و نقش آن در تأمین امنیت فردی و اجتماعی». مجلۀ علمی ترویجی میقات حج. دورۀ بیست‌و‌سوم. شمارۀ ۹۰٫ صص ۱۳۱ـ۱۰۸٫

رهنما، محمد رحیم؛ عطا، بهنام. ۱۳۹۶٫ «توسعۀ شهر ایرانی اسلامی و مدرنیته». راهبرد توسعه. شمارۀ ۵۰٫ صص ۶۵ـ۵۰٫

سلطانی‌فرد، هادی؛ سید مرادی، زهره‌سادات. ۱۳۹۵٫ «دگرگونی جایگاه مسجد جامع در پیکره‌بندی فضایی شهر اسلامی (مورد مطالعه: مسجد جامع شهر سبزوار)». فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی. شمارۀ یازدهم. سال چهارم. صص ۱۲۵ـ۱۰۷٫

سمیعی، محمد؛ عموزاده مهدیرجی، حنیف. ۱۳۹۳٫ «سرمایۀ اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران (مطالعۀ موردی شبکۀ اجتماعی مسجد هدایت)». پژوهشنامۀ علوم سیاسی. سال نهم. شمارۀ چهارم. صص ۱۰۲ـ۷۳٫

شجاعی، دلارام؛ پرتوی، پروین. ۱۳۹۴٫ «عوامل مؤثر بر ایجاد و ارتقای اجتماع‌پذیری در فضاهای عمومی با مقیاس‌های مختلف شهر تهران (نمونۀ موردی: فضاهای عمومی دو محله و یک ناحیه در منطقۀ ۷ تهران)». فصلنامۀ علمی پژوهشی پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر. سال دوازدهم. شمارۀ ۳۴٫ صص ۱۰۷ـ۹۳٫

شفیع‌زاده، اسداله. ۱۳۹۳٫ «بررسی تأثیر نگرش نوگرایانه بر شهرسازی دورۀ اسلامی (مطالعۀ موردی: شهر اهر)». فصلنامۀ علمی پژوهشی فضای جغرافیایی. سال شانزدهم. شمارۀ ۵۵٫ صص ۱۹۵ـ۱۷۷٫

ضرابی، عبدالرضا. ۱۳۷۹٫ «نقش و عملکرد مسجد در تربیت». نشریه معرفت. شماره ۳۳٫ صص ۱۴ـ۱٫

علیمردانی، مسعود؛ مهدی نژاد، جمال الدین؛ افهمی، طلیعه. ۱۳۹۴٫ «رشد کیفی فضای شهری به منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی(نمونه موردی خیابان احمد آباد مشهد)». نشریه تخصصی هنرهای کاربردی. دوره ۴٫ شمارۀ ۷٫ صص ۱۴ـ۵٫

محمدزاده، رحمت. ۱۳۸۸٫ «بررسی آثار مدرنیتۀ غرب بر شهرسازی ایران». مجلۀ صفه. پیاپی ۴۸. صص ۹۴ـ۷۹٫

نقره‌کار، عبدالحمید. ۱۳۹۷٫ «حکمت اسلامی در فرایندهای هنری و معماری». مجموعه مقالات مشترک ۲٫ قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی قزوین. چاپ اول.

هاشمیان‌فر، سید علی؛ شایگان، فریبا؛ سعیدی، مصطفی. ۱۳۹۴٫ «بررسی مشارکت جوانان در مساجد با تأکید بر خانواده». فصلنامۀ علمی پژوهشی شیعه‌شناسی. سال سیزدهم. شمارۀ ۵۰٫ صص ۷۰ـ۳۳٫

همتی، شهاب‌الدین؛ ذبیحی، حسین؛ کاملی، محسن. ۱۳۹۲٫ «تحلیلی بر نقش حیاط مساجد در شهرهای اسلامی به‌عنوان فضای شهری (مطالعۀ موردی: صحن انقلاب اسلامی، حرم حضرت معصومه (س) قم)». فصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شمارۀ ۱۴٫ صص ۵۰ـ۴۳٫