محمدرضا رهبرپور،

استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره)

چکیده

اخلاق زیستی به‌عنوان شاخه‌ای جدید از اخلاق هنجاری کاربردی، به تبیین پاسخ‌ها و راهبردهای اساسی در رویارویی با چالش‌های ناشی از ظهور و بروز فنّاوری‌های نوین زیست‌‌‌پزشکی می‌پردازد؛ از‌این‌رو، کاربست موضوعاتی چون شبیه‌سازی انسان، سلول‌های بنیادین رویانی، موجودات شیمری و هیولاگونه، دست‌کاری‌های ژنتیکی و فنّاوری‌های مرتبط با آن، آزمایش‌های زیست‌پزشکی بر آزمودنی‌های انسانی با پیامدهای غیرقابل پیش‌بینی و …. دست‌مایه مطالعات اخلاق زیستی در سه دهه اخیر قرار گرفته است تا با ارزیابی، تحلیل و تطبیق نظریه‌های اخلاقی و اصول و قواعد حاکم بر آن، بایدها و نبایدهای حاکم بر این حوزه سامان یابد.

بررسیِ چراییِ ممنوعیت شرعیِ پاره‌ای مصادیق و موضوعات اخلاق زیستی متعاقبِ الزامات اخلاقیِ ارائه‌شده در تحدید و منع به‌کارگیریِ آنها، بابی تازه فراروی کاوش‌های فقهی در عناوین و موضوعات مستحدثه گشوده است. جست‌وجو در میان ادله و منابع سنتیِ فقه امامیه که در‌عین‌حال ضامن پویایی و تطابق آن با مقتضیات زمان نیز است، مستنداتی چند را بر ایجاد ممنوعیت و جرم‌انگاریِ موضوعات اخلاق زیستی، پیش روی نگارنده نهاده است:

تفسیر موسع از قاعده لاضرر و حرمت ضرر‌رساندن به خود و دیگران همراه با رویکرد مصلحت‌اندیشانه به ابعاد و پیامدهای اجتماعیِ کاربست این فناوری‌ها و پرهیز از اختلال نظام و وجوب حفظ آن، امکان ممنوعیت شرعیِ فی‌الجمله را در قلمروی اخلاق زیستی ایجاد و زمینه را جهت جرم‌انگاری در این قلمرو در قالب تعزیرات شرعی در قبال محرّمات شرعی فراهم کرده است.

کلیدواژه‌ها: فقه، حقوق کیفری، اخلاق زیستی، فنّاوری‌های زیستی، جرم‌انگاری، قاعده لاضرر، اختلال نظام.

کتاب‌نامه

احمد، احمد. ۱۹۹۸٫ فقه الحیاه فی حِوار مع سید محمد حسین فضل الله. بیروت. مؤسسه العارف للمطبوعات.

اسلامی، سید حسن. ۱۳۸۶٫ شبیه‌سازی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام. قم. مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

الأشقر، محمد سلیمان. ۲۰۰۱٫ أبحاث اجتهادیه فی الفقه الطبی. بیروت. مؤسسه الرساله.

حاجی ده‌آبادی، احمد. ۱۳۸۹٫ قواعد فقه جزایی‌(حدود و تعزیرات، قصاص و دیات). قم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

حکیم، محمدتقی. ۱۴۱۸ق. الأصول العامه للفقه المقارن. نجف اشرف. المجمع العلمی لأهل البیت(ع).

حلی، حسن بن مطهر. ۱۴۱۷ق. الألفین. قم. مؤسسه دارالفکر.

خراسانی، محمدکاظم. بی‌تا. کفایهًْ الاصول. تهران. انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه.

خویی، سید ابوالقاسم. ۱۴۲۱ق. دراسات فی علم الأصول. تقریر سید علی هاشمی شاهرودی. قم. مؤسسه دایرهًْ المعارف فقه اسلامی.

دلماس مارتی، میری. ۱۳۸۷٫ نظام‌های بزرگ سیاست جنایی. ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی. تهران. نشر میزان.

دوسال، راب و مایکل یودل. ۱۳۸۵٫ به ژنوم خوش آمدید. ترجمه محمدرضا توکلی صابری. تهران. نشر مازیار. چاپ دوم.

رهبرپور، محمدرضا. ۱۳۸۹٫ «حفظ نظام و اختلال نظام: تحلیل مفهومی». مجموعه مقالات در بزرگداشت دکتر ابوالقاسم گرجی. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

ــــــــــــــــــ‌.۱۳۹۰٫ «مفهوم شناسی اخلاق زیستی و قلمروی آن». فصلنامه علمی‌پژوهشی اخلاق زیستی. شماره اول. پاییز.

سبزواری، علی. ۱۴۲۳ق. الإستنساخ بین التقنیه و التشریع. قم. ناشر: مؤلف.

سقاف، حسن. ۱۹۸۹م. «الإمتاع و الإستقصاء لأدله تحریم نقل الأعضاء». عمّان. جمعیه عمّال المطابع التعاونیه.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه.۱۳۹۰ق. عیون اخبار الرضا. طهران. منشورات اعلمی.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه. ۱۴۱۳ق. من لایحضره الفقیه. بیروت. دارالأضواء.

طوسی، أبی جعفر محمد بن حسن. ۱۴۱۳ق. تهذیب الأحکام. بیروت. دارالأضواء.

علیان نژادی، ابوالقاسم. ۱۳۸۰٫ «دیدگاه فقهی آیت‌الله مکارم شیرازی درباره دو مسئله شبیه‌سازی و راه‌های فرار از ربا». مجله پژوهش و حوزه. سال دوم. شماره ششم. تابستان.

عیاشی سمرقندی، محمد بن مسعود. ۱۳۵۴٫ تفسیر العیاشی. طهران. انتشارات علمیه اسلامیه.

فتاحی معصوم، سید حسین. ۱۳۸۴٫ مجموعه مقالات و گفتارهای سومین همایش دیدگاه‌های اسلام در پزشکی. مشهد. دانشگاه علوم پزشکی مشهد.

کلینی، محمد بن یعقوب. ۱۴۱۳ق. الکافی. بیروت. دارالأضواء.

الکندری، فایز عبدالله. ۱۹۹۸م. «مشروعیه الإستنساخ الجینی البشری من الوجهه القانونیه». مجله الحقوق. کویت. سنه ۲۲٫ العدد الثانی.

کوشا، جعفر. ۱۳۸۰٫ «کارکردهای حقوق جزا». مجله تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی. فصلنامه پژوهشی علوم انسانی(الهیات و حقوق). سال اول. شماره دوم.

موسوی خمینی، روح الله. ۱۳۸۲ق. تهذیب الأصول. قم. انتشارات اسماعیلیان.

نائینی، محمدحسین. ۱۳۶۸٫ أجود التقریرات. قم. انتشارات مصطفوی.

نجفی ابرندآبادی، علی حسین. ۱۳۸۴٫ «حقوق کیفری در آغاز هزاره سوم». دیباچه در: فلچر، جورج پی. مفاهیم بنیادین حقوق کیفری، ترجمه سیدمهدی سیدزاده ثانی. مشهد. دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

نظری توکلی، سعید. ۱۳۸۱٫ پیوند اعضا در فقه اسلامی. مشهد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

نوربها، رضا. ۱۳۸۷٫ دیباچه بر: حمایت حقوق کیفری از حوزه‌های عمومی و خصوصی. تهران. نشر جنگل.

ولایی، عیسی. ۱۳۸۴٫ فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول. تهران. نشر نی. چاپ چهارم.

Feinberg, Joel. 1986. Harm to Self. Oxford University Press. New York.

Frey, R,G. 1998. Bioethics. in: Routledge Encyclopedia of Philosophy. edithed by: Edward Craig. London & New York. Routledge.

Pence, Gregory E. 1998.Who’s Afraid of Human Cloning. New York. Roman & Littlefield Publishers INC.

Schonsheck, Jonathan. 1994. On Criminalization. Kluwer Academic Publisher. New York.