مالکیت معنوی در علم اقتصاد سنتی و اسلامی با تأکید بر نظریه شهید آیت الله محمد باقر صدر
عبدالمجید شیخی[۱]
شهلا مولوی[۲]
سید محمد صدری[۳]
نرجس نوری زاده[۴]
[۱]. دکترای علوم اقتصادی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال.
[۲]. دانشجوی دکترای فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال. تهران. ایران.
[۳]. عضو هیئت علمی، رئیس گروه الهیات (فقه و مبانی) دانشگاه پیام نور تهران جنوب. تهران. ایران.
[۴]. پژوهشگر قرآن و حدیث کارشناس ارشد علوم روان‌شناسی.
چکیده
موضوع مالکیت معنوی اکنون جایگاه مهمی در اسناد و مجامع بین‌المللی به‌عنوان یک حق مالی پیدا کرده و در ادبیات علوم انسانی، به‌ویژه حقوق و اقتصاد ازجمله مباحث علمی مطرح است. در این پژوهش ابتدا با اختصار، با مروری بر ادبیات موضوع، اهمیت و جایگاه دستوری این مقوله و سپس مباحث اثباتی این موضوع در علم اقتصاد مطرح و معرفی می‌شود. در بخش دوم تلاش می‌شود به دو سؤال پاسخ داده شود؛ سؤال اول این است که با توجه به نقش بنیانی سرمایه فکری و وجود منزلت اقتصادی و هزینه‌ای برای مالکیت معنوی محصولات فکری، هزینه این نقش و سهم آن در تولید و رشد چگونه باید پرداخت شود؟ سؤال دوم این است که از دیدگاه اقتصاد اسلامی برای این حقوق چه جایگاهی در نظر گرفته می‌شود؟
با روش تحلیلی «هزینه فایده»، بر پایه «نرخ هزینه سرمایه» به گستره ارزش محصولات فکری و روند استهلاکی ارزش کاربری آنها اشاره می‌شود. در بخش سوم، جایگاه مالکیت معنوی از دیدگاه اقتصاد اسلامی برای حقوق مالکیت معنوی با کمک «روش استدلال کلی» در منطق از نظرات شهید صدر استفاده شده و اثبات می‌شود که از دیدگاه اقتصاد اسلامی پدیده مالکیت فکری در محصولات فکری حقیقت دارد و اسلام این حق را جایز می‌داند و این حق نیز مانند سایر سرمایه‌های فیزیکی تعریف شده است. در بخش بعدی اثبات می‌شود که طبق نظر شهید صدر، سرمایه فکری به لحاظ محوریت کار متصل و منفصل و تجسم‌یافته، با توجه به اینکه ذاتاً ترکیبی از دو نوع کار است، ترکیبی از جنس سرمایه فیزیکی و نیروی کار است؛ بنابراین، در اخذ اجرت ثابت و مشارکت در سود با دو عامل یادشده مشترک است و عامل کار فکری نیز همانند سایر عوامل انسانی می‌تواند با دو شیوه تولید اثر فکری عقد قرارداد ببندد؛ یا دستمزد خود را به‌صورت اجرت ثابتی بگیرد و یا در سود محصول تولیدی مشارکت داشته باشد. مهم در اینجا نوع این قرار داد است. اگر مؤلف، مصّنف و یا محققِ مولدِ اثر فکری با عقد هرکدام از این دو قرار داد باشند، مالکیت آنها همچنان باقی و در طی این بقای مالکیت حق اختراع آنها در تکثیر مجدد و استنساخ و انتشار مجدد اثر باقی خواهد بود و طلبکار خواهند بود. در بخش پنجم به طرح جایگاه مالکیت معنوی در قرآن با استناد به سوره مبارکه «قلم» با مراجعه به سه تفسیر بزرگ قرآن کریم پرداخته است.
کلیدواژه‌ها: اقتصاد اسلامی، اقتصاد سنتی و متعارف، مالکیت معنوی، تحقیق و توسعه، ارزش، ارزش کار متصل و منفصل، حق تکثیر (کپی رایت).
کتابنامه
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
ایروانی، محمد جواد؛. ۱۳۸۳٫ «شناخت سازمان تجارت جهانی»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی. تهران.
انصاری، محمد جعفر؛ دیرباز، عسکر؛ کرمی، محمد مهدی؛ کرمی، محمدحسین. ۱۳۷۸٫ «درآمدی به مبانی اقتصاد خرد با نگرش اسلامی». پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها. تهران. انتشارات سمت.
بهرامی، محمد. ۱۳۸۸. «معناشناسی ایمان در نظرگاه شهید ثانی». فصلنامه پژوهش‌های قرآنی. شماره ۵۸. تابستان.
توتونچیان، ایرج. ۱۳۷۹٫ «پول و بانکداری اسلامی و مقایسه آن با نظام سرمایه‌داری». تهران. انتشارات توانگران.
جهانگرد، اسفندیار.۱۳۸۳٫ «اقتصاد فناوری اطلاعات و ارتباطات». تهران. شرکت چاپ و نشر بازرگانی.
رژه بوم، یوهانس. ۱۳۸۶٫ «بهینهسازی سرمایه‌گذاری در تحقیقات کشاورزی یا تلاش برای پیشرفت». مترجم عبدالمجید شیخی. مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی. تهران. وزارت جهاد کشاورزی.
شیخی، عبدالمجید. ۱۳۷۸٫ «بهینهسازی الگوی تعامل تحقیق و اجرا». تهران. مقاله ارائه‌شده به اولین کنفرانس علمی و پژوهشی کشور. دانشکده فنی دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ «تطابق علمی نظریه عدالت اقصادی اسلام با نظریه رشد. بهره‌وری و کارایی». مجموعه مقالات همایش اسلام و توسعه اقتصادی (مؤلفه‌ها و مبانی) ـناشر انجمن علمی اسلام و توسعه اقتصادی. سوم اسفند ماه. تهران.
ـــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ «دولت و ارزش‌ها». مقاله ارائه‌شده به همایش ملی سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴٫ ۱۲و ۱۳ اسفند ماه. تهران.
ــــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ «رویکرد موضوعی و محصولی در تأسیس یک مرکز تحقیقاتی کشاورزی». سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی(تات). تهران. گروه پژوهش‌های بهینهسازی تحقیقات،تهران.
صدر، شهید آیت الله محمدباقر.۱۳۶۰٫ اقتصاد ما. جلد اول. مترجم محمدکاظم موسوی. مشهد. انتشارات جهاد سازندگی.
طباطبایی، علامه محمد حسین(ره).۱۳۸۰٫تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.قم.
قره باغیان، مرتضی. ۱۳۷۶٫ «فرهنگ اقتصاد و بازرگانی». تهران. مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
محمدی، سید کاظم؛ دشتی، محمد (مؤلف)(بیتا)، «المعجم المفهرس نهج‌البلاغه». مجموعۀ آشنایی با نهج‌البلاغه، مؤسسه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)تهران.
مکارم شیرازی،آیت الله العظمی ناصر و همکاران. ۱۳۷۶٫ تفسیر نمونه،دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ج۱۲و۲۴زمستان.قم.
قرائتی، محسن.۱۳۸۸٫ تفسیر نور. مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن. تهران .
موسوی، میر طاهر؛ پیران، پرویز؛ شیانی، ملیحه؛ عبداللهی، محمد؛ مدنی، سعید. ۱۳۸۶٫ «بررسی و سنجش سرمایه اجتماعی در ایران». تهران. دانشگاه علوم زیستی و توانبخشی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی.
میر معزی، سید حسین. ۱۳۸۴٫ «اقتصاد کلان». پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. تهران. اقتصاد سری ۱۸٫
Barro,Robert,J & Xavier sala-i-Martin. 1995. Economic Growth. MCGrawHill Inc.15. Chapter 1.
Dedrick J. and Vijay Gurbaxani and Kenneth L. Kraemer. 2003.”Information Technology and Economic performance:-A critical Review of the Empirical Evidence.”. Center for Research on Information Technology and Organizations. University of California , Irvine.
Quah D. 2000. The weightless new economy. Economics Department LSE.
,Steven R, rTabo Willem Janssen and Hilarion Bruneau .1998. “Financing Agricultural Research: A Sourcebook“. ISNAR(International Services for National Agricultural Research.
World bank. 2005. “World Development Indicators“. International Bank for Reconstruction and Development, USA.
World Information Technology Services Alliance . 2005. Digital Planet 2004 .WITSA.
