محمد رضایی ‌ندوشن

دکتری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران. ایران.

rezainedoushan@iust.ac.ir

چکیده

پژوهش‌های متعددی پیرامون ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی در مورد شهرهای تاریخی‌مذهبی ایران انجام شده است، اما نسبت‌به تأثیر این سلسله‌مراتب بر ادراک مخاطب، پژوهش‌های کمی صورت گرفته است. سلسله‌مراتب ورود به شهرهای تاریخی‌مذهبی که دارای اماکن مقدس هستند و مخاطب (زائر) به شوق زیارت و به منظور برطرف‌شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، نیازمند بررسی بیشتری است. این مقاله در تلاش است تا شناخت سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها) در دورۀ صفوی و قاجار در مقیاس معماری و شهری را بررسی کند. همچنین، به دنبال پاسخ به این پرسش است که وجود سلسله‌ای از فضاهای ورودی چه تأثیری بر ادراک و رفتار زائران حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها) می‌گذاشته است؟ برای ایجاد تصویری مناسب از تشرف به شهر مقدس قم در دورۀ صفوی و قاجار باید با روش تحقیق توصیفی و تفسیری و با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه‌ای به این مهم دست یافت. مهم‌ترین منابعی که می‌تواند تصویر گذشتۀ شهر قم و حرم حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها) را بازسازی کند منابع مکتوب تاریخ شهر قم، منابع تصویری (نقشه، گراور و عکس) و به‌ویژه، سفرنامه‌هایی است که از قم عبور کرده‌اند. از آنجا که این پژوهش در جست‌وجوی تأثیرات روانی و ادارکی مبادی ورودی شهر قم در گذشته است، متن سفرنامه‌ها که بیان ادراک و احساس خاص سفرنامه‌نویسان در نخستین دیدار از قم است، مهم‌ترین منبع پژوهش هستند. حاصل بررسی‌ متون سفرنامه‌ها و منابع تصویری در روند این پژوهش، تصویر مشخصی از سلسله‌مراتب تشرف به شهر قم را نشان می‌دهد. سلسله‌مراتب تشرف از فاصلۀ حدود ۲۵ کیلومتری شهر قم با رؤیت گنبد حرم حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها) شروع و تا داخل فضای گنبدخانه ادامه داشته است. در این نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها) با ذکر جزئیات فضاهای متوالی و تأثیرات آن بر ادراک مخاطبان و زائران برای نخستین‌بار معرفی می‌شود.

‌کلیدواژه‌ها:

قم، اماکن مقدس، حرم حضرت معصومه (سلام‌اللّه علیها)، سلسله‌مراتب تشرف، ادراک.

کتابنامه

آقایی، مجتبی سربزه. ۱۳۹۴. در حریم حرم‏‫: قم در گذر زمان. جلد ۱٫ تدوین ا. سلیمانی. قم: شهرداری قم.

آنه، کلود. ۱۳۷۰. گل‌های سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل. ترجمۀ ف. جلوه. تهران: نشر روایت.

اوبن، اوژن. ۱۳۶۲. ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶م.). ترجمۀ ع. سیدی. تهران: کتابفروشی زوار.

اولئاریوس، آدام. ۱۳۷۰. سفرنامۀ آدام اولئاریوس: اصفهان خونین شاه صفی. ترجمۀ ح. کردبچه. تهران: هیرمند.

برقعی، سید علی اکبر. ۱۳۱۷. راهنمای قم. تهران: دفتر آستانه قم.

بروگش، هینریش. ۱۳۶۷. سفری به دربار سلطان صاحبقران (۱۸۹۵-۱۸۶۱). جلد ۲. ترجمۀ ح. کردبچه. تهران: اطلاعات.

ـــــــــــــــــ‌. ۱۳۷۴٫ در سرزمین آفتاب، دومین سفرنامۀ هینریش بروگش. ترجمۀ م. جلیلوند. تهران: نشر مرکز.

بری، تامس. ۱۳۸۴٫ «رمز و بنا و آیین». خیال، هنر و معماری. تدوین از م. قیومی بیدهندی. شمارۀ ۱۳٫ صص ۶۹ـ۳۶٫

پِشه، لوئیجی. ۱۲۳۸٫ آلبوم شمارۀ ۱۶۸. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ موزه گلستان.

ـــــــــــــ‌. ۱۲۳۴٫ آلبوم شمارۀ ۶۷۹. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزه گلستان.

تاورنیه، ژان باتیست. ۱۳۳۶. سفرنامه. تدوین از ح. شیرانی. ترجمۀ ا. نوری. تهران: کتابخانۀ سنایی.

جلیل‌الدوله قاجار. ۱۲۷۹. آلبوم شمارۀ ۴۳۸. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزۀ گلستان.

جیملی کارری، فرانچسکو جووانی. ۱۳۴۸. سفرنامۀ کارری. ترجمۀ ع. نخجوانی و ع. کارنگ. تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.

حسین‌علی قاجار. ۱۲۶۷٫ آلبوم شمارۀ ۱۵۹. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزۀ گلستان.

حسینی، سید محسن. ۱۳۹۰٫ سفر سوم ناصرالدین شاه به قم. در شناختنامه قم، ویراستار: علی بنایی، ۱۶۱-۱۸۲٫ قم: قم‌پژوهی.

دالمانی، هانری رنه. ۱۳۳۵٫ سفرنامۀ از خراسان تا بختیاری. جلد ۴٫ تهران: امیرکبیر.

دیولافوا، ژان. ۱۳۷۸. سفرنامۀ مادام دیولافوا. ترجمۀ ه. فره‌وشی. تهران: قصه‌پرداز.

شاردن، ژان. ۱۳۷۴. سیاحت‌نامۀ ایران. جلد ۲. ترجمۀ ا. یغمایی. تهران: توس.

عباسی، مهدی. ۱۳۹۱. تاریخ تکایا و عزاداری قم. قم: بنیاد قم‌پژوهی.

عبدالله قاجار. ۱۲۶۵٫ آلبوم شمارۀ ۲۰۸. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزۀ گلستان.

ــــــــــــــ‌. ۱۲۷۴٫ آلبوم شمارۀ ۱۶۷. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزۀ گلستان.

فقیهی، علی اصغر. ۱۳۹۰. دیروز و امروز قم. قم: مرکز قم‌پژوهی.

فیض، عباس. ۱۳۲۲٫ انجم فروزان. در حالات جناب فاطمه معصوم و سایر امامزادگان قم. قم.

فلاندن، اوژن. ۱۳۵۶. سفرنامۀ اوژن فلاندن. ترجمۀ ح. نورصادقی. تهران: اشراقی.

فوریه، ژان. ۱۳۵۱. سه سال در دربار ایران. ترجمۀ ع. اقبال. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشار کتاب ایران.

کرزن، جرج ناتائیل. ۱۳۷۳. ایران و قضیۀ ایران. جلد ۲. ترجمۀ غ. وحید مازندرانی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.

گروتر، یورک کورت. ۱۳۸۸٫ زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمۀ ج. پاکزاد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

لوتی، پیر. ۱۳۷۲. به‌سوی اصفهان. ترجمۀ ب. کتابی. تهران: چاپ و انتشارات اقبال.

مامفورد، لوئیز. ۱۳۸۵٫ فرهنگ شهرها. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.

محدثی، جلال. ۱۳۹۰. «محلات و کوی‌های قم». پنجره: نشریۀ سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم. شمارۀ ۱۱ـ۱۰٫ صص ۵۳ـ۵۰٫

مدرسی طباطبایی، حسین. ۱۳۵۰. «مدارس قدیم قم، مدارس قم در دورۀ صفوی». وحید. آبان. شمارۀ ۹۵. صص ۱۲۵۳ـ۱۲۴۷٫

ناصرالدین شاه قاجار. ۱۳۸۱٫ سفرهای ناصرالدین شاه به قم. تدوین از ف. قاضی‌ها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکدۀ اسناد.

نائینی, میرزا علی‌خان. ۱۳۶۶٫ سفرنامه صفاء السلطنه نائینی (تحفه الفقراء). تهران: اطلاعات.

نوری، محمد تقی. ۱۲۸۲. آلبوم شمارۀ ۴۶۱. تهران: آلبوم‌خانۀ کاخ‌موزۀ گلستان.

وامبری، آرمین. ۱۳۷۲٫ زندگی و سفرهای وامبری شامل سیاحت درویش دروغین. ترجمه محمدحسین آریا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Brugsch, H. K. 1862. Reise der königlich Preussischer Gesandtschaft nach Persien 1860 und 1861. Leipzig.

Bruyn, C. d. 1718. Voyages De Corneille Le Brun Par La Moscovie, En Perse, Et Aux Indes Orientales.

Chardin, J. 1686. “Journal du voiage du Chevalier Chardin en Perse et aux Indes orientales la Mer Noire et par la Colchide: Qui contient le voiage de Paris à Ispahan“. Amsterdam: Jean Wolters & Ysbrand Haring.

Coste, P. X. 1867. Monuments modernes de la Perse mesurés, dessinés et décrits par Pascal Coste. Paris: A. Morel.

Dieulafoy, Jane. 1887. Une Archeologue en Perse 2ème partie : Ispahan Il faut tout quitter quand on voyage. Vol. 2. 4 vols. Accessed 01 11, 2017. https://ebooks-bnr.com/dieulafoy-jane-archeologue-en-perse-2eme-partie/.

Durand, E. R. 1902. An autumn tour in western Persia. Westminister: ArchiBald Constable.

Flandin, E. 1851. Voyage en Perse de MM. Eugène Flandin, peintre, et Pascal Coste, architecte, attachés à l’Ambassade de France en Perse, pendant les années 1840 et 1841. Paris: Gide et J. Baudry.

Hinz, Walther. 1938. Iranische Reise. Eine Forschungsfahrt durch das heutige Persien. Berlin: Hugo Bermühler Verlag.

Olearius, A. 1647. Offt begehrte Beschreibung der Newen Orientalischen Reyse. Glocken, Schleßwig. Schleßwig: Holwein.

Pesce, Luigi . 1855. Mosque of Koum. The Metropolitan Museum of Art, New York. Accessed 01 10, 2017. http://www.metmuseum.org/art/collection/search/652143.

Saadat, Bijan. 1977. The Holy Shrine of Imam Zadeh Fatima Ma’suma, Qum, Plates and Designs. Shiraz: Pahlavi University.

Survey of India. 1915. “Qum, Kashan, Khalajistan, and Mahallat Provinces“. Map. Oriental Institute, University of Chicago, Chicago. Retrieved from https://oi-idb.uchicago.edu/id/110230bc-dbbd-429a-83b4-0ef65b96106f.

Thomson, J. 1891. “A Collection of Photographs taken in Persia, Turkey and in the Caucasus, during a seven months“. journey in 1891, platinotype prints by J. Thomson. Vol. 2. Retrieved 01 26, 2017, from http://bibliotheque-numerique.inha.fr/viewer/15528/?offset=3#page=50&viewer=picture.