قاسم ابراهیمی‌پور[۱]

[۱] . دانشجوی دکتری اندیشه معاصر مسلمین در دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

چکیده

مکتب تفهمی با دیلتای در قرن نوزدهم آغاز و با هوسرل، هایدگر، وبر، ویتگنشتاین و وینچ ادامه می‌یابد. دانشمندان این مکتب با پذیرش تفاوت ماهوی موضوع در علوم اجتماعی و علوم طبیعی و همچنین قائل شدن به حاکمیت قواعد و نه قوانین، بر جامعه, رفتار معنا‌دار را به عنوان موضوع جامعه‌شناسی مطرح نموده و تلاش می‌کنند با روش‌های متفاوتی از علوم طبیعی به فهم و تفسیر رفتار کنش‌گر از طریق بررسی انگیزه‌های (دلایل) عامل دست یابد که البته علارغم موفقیت‌های نسبی با نقدهای فراوانی نیز روبرو شده‌اند. در حالی که ده قرن پیش ازدیلتای، فلاسفه اسلامی با قرار دادن علوم انسانی در زمره علوم عملی، ظرفیت شکل‌گیری رویکرد تفهمی را ایجاد نموده بودند. بر این مبنا فهم و تفسیر کنش بر مبنای قواعد فرهنگی و انگیزه عامل به رسمیت شناخته می‌شود. اما کار دانشمند به همین جا ختم نشده و از رویکردهای تفهمی رایج فراتر می‌رود. بر مبنای فلسفه اسلامی، پیامدهای تکوینی کنش که دیگر به حوزه اعتباریات ارتباطی ندارد نیز مورد تبیین قرار می‌گیرد. همچنین اهداف کنش و شایستگی اعتباریات برای دست‌یابی به این اهداف نیز با روش‌های غیر تفهمی مورد بررسی قرار می‌گیرد. رویکرد تفهمی بر مبنای فلسفه اسلامی غنای خود را مرهون اتخاذ مبانی ویژه‌ای از جمله پذیرش وحی، عقل و تجربه آن هم به نحوی منسجم، به عنوان منابع و ابزار علم و همچنین ترسیم نسبتی خاص میان علم و فرهنگ؛ می‌باشد. بر این اساس پرسش اصلی این نوشتار این است که؛ رویکرد تفهمی در فلسفه اسلامی از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟ هدف این پژوهش, تدوین مبانی و تبیین روش‌شناختی رویکرد تفهمی در فلسفه اسلامی است که از روش‌شناسی بنیادین در بررسی مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی و ارتباط آن با رویکرد تفهمی فلاسفه اسلامی بهره می‌برد. سرفصل‌های عمده در این پژوهش عبارتند از: جایگاه علوم انسانی، منابع و ابزار معرفت، نسبت علم و فرهنگ، انواع کنش، تفسیر کنش، نقد و بررسی اهداف کنش، بررسی میزان کارآمدی اعتباریات در دست‌یابی به اهداف کنش، تبیین پیامدهای تکوینی کنش و نتیجه گیری.

کلید واژه‌ها: تفهمی، تفسیر، تبیین، فلسفه اسلامی.

* این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره چهاردهم فصلنامه اسرا منتشر شده است.

منابع:
۱٫ اسکیدمور، ویلیام، تفکر نظری در جامعه‌شناسی، مترجمان: علی‌محمد حاضری، سعید سبزیان، احمد رجب‌زاده، محمد مقدس، علی هاشمی گیلانی، بی‌جا: نشر سفیر، ۱۳۷۲٫
۲٫ بوعلی سینا، شرح برهان شفا(۲-۱)، محمدتقی مصباح یزدی، تحقیق و نگارش: محسن غرویان، قم: انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۶٫
۳٫ پارسانیا حمید، روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی، قم،‌کتاب فردا، ۱۳۸۹٫
۴٫ پارسانیا، حمید، روش‌شناسی و اندیشه سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی ش ۲۸، ۱۳۸۳٫
۵٫ پارسانیا، حمید، علم و فلسفه، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه، ۱۳۸۳٫
۶٫ پارسانیا، حمید، (۱۳۸۷)، رئالیسم انتقادی حکمت صدرایی، فصلنامه علوم سیاسی، سال یازدهم، شماره ۴۲٫

۷٫ پارسانیا، حمید،(بی تا)، جزوه درسی.
۸٫ جوادی آملی، عبدالله، ، تحریر تمهید القواعد، صائن الدین علی بن محمد الترکه، ویراستار: حجه الاسلام پارسانیا حمید، بی‌جا: انتشارات الزهراء، ۱۳۷۲٫
۹٫ جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۷)، جامعه در قرآن، تنظیم و ویرایش: مصطفی خلیلی، قم: مرکز نشر اسراء.
۱۰٫ جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۶)، معرفت‌شناسی در قرآن، تنظیم و ویرایش حمید پارسانیا، قم: مرکز نشر اسراء، چ۴٫
۱۱٫ جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۶)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: اسرا.
۱۲٫ حسین‌زاده، محمد، (۱۳۸۳)، مبانی معرفت دینی، قم: مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
۱۳٫ حسین‌زاده، محمد، (۱۳۸۵)، پژوهشی تطبیقی در معرفت‌شناسی معاصر، قم: مرکز انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
۱۴٫ خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری.
۱۵٫ راین، آلن، (۱۳۸۷)، فلسفه‌ علوم اجتماعی، ترجمه‌ی سروش، تهران: موسسه فرهنگی صراط، چ ۴٫
۱۶٫ سروش، عبدالکریم، ، «درسهایی در فلسفه علم الاجتماع» روش تفسیر در علوم اجتماعی، تهران: نشر نی ۱۳۷۶٫
۱۷٫ فارابی، محمدبن محمد، السیاسه المدنیه، بی جا، سروش انتشارات صدا و سیما، ۱۳۷۶٫
۱۸٫ شرت، ایون، (۱۳۸۷)، «فلسفه علوم اجتماعی قاره‌ای» هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریه انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست و یکم، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
۱۹٫ صدر، سید محمد باقر، (بی‌تا)، سنت‌های تاریخ در قرآن، ترجمه سید جمال موسوی، بی‌جا: انتشارات روزبه،.
۲۰٫ طباطبایى، سید محمد حسین‏، ، المیزان فی تفسیر القرآن‏، قم: مؤسسه النشر الإسلامى، ۱۴۱۷ق.
۲۱٫ طباطبایی، علامه سید محمد حسین، (۱۳۸۷)، برهان، ترجمه تصحیح و تعلیق مهدی قوام صفری، قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چ۲٫
۲۲٫ فارابی، محمد بن محمد، المله
۲۳٫ فارابی، محمد بن محمد، تحصیل السعاده، بی جا، دار و مکتبه الهلال، ۱۳۷۹٫
۲۴٫ فارابی، محمد بن محمد، عنوان احصاء العلوم، بی جا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴
۲۵٫ فارابی، محمد بن محمدآراء اهل المدینه الفاضله و مضاداتها، بی جا، ناشر دارو مکتبه الهلال، ۱۳۷۴٫
۲۶٫ فی، برایان، فلسفه امروزین علوم اجتماعی با نگرش چند فرهنگی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: طرح نو، ۱۳۸۶٫
۲۷٫ لیتل، دانیل، (۱۳۷۳)، تبیین در علوم اجتماعی: درآمدی به فلسفه علم الاجتماع، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: موسسه فرهنگی صراط.
۲۸٫ مصباح یزدی، جستارهایی در فلسفه علوم انسانی از دیدگاه حضرت آیت الله مصباح یزدی،
۲۹٫ مصباح یزدی، محمد تقی، (۱۳۷۹)، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، بی‌جا، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چ۲٫
۳۰٫ وینچ، پیتر، (۱۳۷۲)، ایده علم اجتماعی، بی‌جا: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چ۱٫