روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روانشناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)
مسعود نورعلیزاده میانجی
دانش‌آموختۀ سطح عالی حوزه و دکتری روانشناسی، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه‌الله علیه). قم. ایران.
چکیده
برای دستیابی به پیشرفت علمی در علوم انسانی اسلامی، ازجمله روانشناسی اسلامی، نیاز به بنیان‌‌نهادن و توسعۀ روش‌های پژوهش در این حوزه است. با طراحی روش‌های ساخت‌یافته و نظام‌مند، با اتکا به شیوه‌های اجتهادی و فهم متون اسلامی و حاکم‌کردن نگرش سیستمی و ساختاری می‌توان در تحلیل مسائل پیچیدۀ انسانی و کشف واقعیت‌های روانشناختی بسیار مؤثر عمل کرد و زمینۀ نظریه‌پردازی را با توجه به منابع وحیانی اسلامی فراهم کرد. این امر نیازمند گام‌برداشتن در حوزۀ پژوهش‌های پیشرفتۀ مدل‌یابی و تبیین سازوکار روابط میان سازه‌ها در یک شبکۀ منسجم سازواره‌ای است.
برای انجام این پژوهش که از نوع «بنیادی» و «توسعه‌ای» است و به لحاظ راهبردی از نوع «توصیفیـتحلیلی» است، به مقتضای هر مرحله از گردآوری و پردازش اطلاعات از «روش اسنادی» و «روش تحلیل محتوای کیفی» بهره گرفته شد. برای رسیدن به اهداف این پژوهش، با بهره‌مندی از روش‌‌ها و تکنیک‌های برون‌دینی (مانند روش‌های معناشناختی و چندمتغیری)، کوشیدیم مبتنی‌بر مبانی روش‌شناختی پارادایمی و براساس پارادایم اجتهادی و بهره‌مندی از روش‌های درون‌دینی و با به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های روش‌های اجتهادی، اعم از اصول فقه و استنباط و روش‌های فهم متن (تفسیری و حدیثی)، برای فهم گزاره‌های اسلامی به طراحی روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روانشناختی از آن‌ها بپردازیم.
در نتیجۀ این پژوهش، به «روش مدل‌یابی اسلامی‌ـ‌روان‌شناختی» که دارای فرایند نظام‌مندِ متشکل از مراحل چهارگانۀ مفهوم‌پردازی، صورت‌بندی، اعتبارسنجی و تبیین و تفسیر مدل است دست یافتیم که خود دربردارندۀ شش گامِ مسئله‌شناسی و فرضیه‌پردازی، فهم‌پژوهی و استخراج مفاهیم از متون اسلامی، بسط مفهومی مدل، طراحی و ساخت مدل مفهومی، اعتباریابی و تبیین و تفسیر نتایج مدل‌یابی است. اجرای موفق این روش در یک نمونه و در عالی‌ترین سطح مدل‌یابی پیچیده، یعنی از نوع «مدل میانجیِ تعدیل‌شده»، نشانگر کارایی آن بود. از دستاوردهای دیگر این پژوهش تنقیح و بهبود «روش فهم روانشناختی متون اسلامی» و کاربست متناسب نرم‌افزار تحلیل کیفی اطلس‌تی (ATLAS.ti) در افزایش دقت و قوت روش کنونی است. درنتیجه، این روش می‌تواند بر نظام‌مندی، قابلیت داوری و اعتبار پژوهش‌های علوم انسانی از متون اسلامی بیفزاید.
کلیدواژه‌ها:
روش، مدل‌یابی، متون اسلامی، قرآن و حدیث، سازۀ روانشناختی، فهم متن، پارادایم اجتهادی.
کتابنامه
نهج‌البلاغه. ۱۴۱۴ق. گردآوری محمدبن‌حسین شریف‌الرضی. تصحیح صبحی صالح. قم: هجرت.
ابوالمعالی الحسینی، خدیجه. ۱۳۹۲. «تحلیل کیفی متن: استقرا/ قیاس». دوفصلنامه مطالعات معارف اسلامی و علوم تربیتی. سال اول. شمارۀ ۱٫ صص ۱۰۲-۸۳٫
اعرافی، علیرضا. ۱۳۷۹٫ «روش‌شناسی استنباط آموزه‌های تربیتی در آینۀ سیره و کلام امام علی (ع)». فصلنامه پژوهش‌های تربیت اسلامی. شمارۀ ۴. صص ۲۶-۱۵٫
ــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ «بهره‌گیری از روش‌شناسی تحول‌یافتۀ اجتهادی، لازمۀ تولید علم دینی». روش‌شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه). سال دوازدهم. شمارۀ ۴۹٫ صص ۸-۴٫
اکبری، مرتضی؛ غفوریان، فاطمه‌سادات. ۱۳۹۴. تحلیل داده‌های کیفی با استفاده از نرم‌افزار Atlas.ti. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۴۱۵ق. مناهج الوصول الی علم الأصول. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
ایزوتسو، توشی‌هیکو. ۱۳۶۱. خدا و انسان در قرآن. ترجمه احمد آرام. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸. مفاهیم دینی‌ـ‌اخلاقی در قرآن مجید. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان.
ایمان، محمدتقی؛ نوشادی، محمودرضا. ۱۳۹۰. «تحلیل محتوای کیفی». پژوهش. سال سوم. شمارۀ ۲ (پیاپی۶).
ایمان، محمدتقی. ۱۳۹۲. «نمی‌توانیم تکثرگرایی روشی را بپذیریم». گفتمان الگو؛ دوماهنامۀ الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت. شمارۀ ۱٫
بابایی، علی‌اکبر؛ عزیزی‌کیا، غلامعلی؛ روحانی راد، مجتبی. ۱۳۸۸. روش‌شناسی تفسیر قرآن. زیرنظر محمود رجبی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت.
باربور، ایان. ۱۳۶۲. علم و دین. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بستان، حسین. ۱۳۹۰. گامی به‌سوی علم دینی؛ ساختار علم تجربی و امکان علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پسندیده، عباس. ۱۳۸۶. «درآمدی بر روش فهم معارف روانشناختی از احادیث». علوم حدیث. سال دوازدهم. شمارۀ ۳ و ۴. پیاپی ۴۵ و ۴۶. صص ۱۰۹-۸۸٫
ـــــــــــــــ. ۱۳۸۸. اخلاق‌پژوهی حدیثی. تهران: سمت و دانشکدۀ علوم حدیث.
ـــــــــــــــ. ۱۳۹۶. «روش فهم روانشناختی متون دینی (فرمد)؛ بررسی تک‌متن». پژوهشنامۀ روانشناسی اسلامی. سال سوم. شمارۀ ۶. صص ۹۱-۶۷٫
حسنی، سید حمیدرضا؛ علی‌پور، مهدی. ۱۳۸۷. «اجتهاد به‌مثابه فرایند کشف و تولید علوم انسانی اسلامی». مجموعه مقالات کنگرۀ ملی علوم انسانی ۱۳۸۵. به اهتمام: مظفر نامدار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
حسینی، محمدرضا. ۱۴۰۰ق. کیف نفهم القرآن. بیروت: مؤسسه الوفاء.
حیدری، سید علی نقی. ۱۳۸۳. اصول استنباط. ترجمۀ محسن غرویان و علی شیروانی. قم: دارالفکر.
حیدری‌فر، مجید. ۱۳۹۱. مهندسی فهم و تفسیر قرآن؛ پژوهشی نو در روش‌شناسی تفسیر ترتیبی و موضوعی قرآن کریم. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
خسروپناه، عبدالحسین. ۱۳۹۴. در جست‌وجوی علوم انسانی اسلامی؛ تحلیل نظریه‌های علم دینی و آزمون الگوی حکمی‌‌ـ‌اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
خنیفر، حسین؛ بردبار، حامد. ۱۳۹۳. درآمدی بر مدلسازی در علوم رفتاری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
خویی، ابوالقاسم. ۱۳۶۶. البیان فی تفسیر القرآن. تهران: کعبه، بیروت: دارالزهراء.
رجبی، محمود. ۱۳۸۳. روش تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رضوی، سید عباس. ۱۳۷۶. «تاریخ در نگاه شهید صدر». مجلۀ حوزه. شمارۀ ۷۹ و ۸۰٫
رفیع‌پور، فرامرز. ۱۳۹۰. تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ساروخانی، باقر. ۱۳۸۹٫ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ساشادینا، عبدالعزیز. ۱۳۹۳. روش‌شناسی مطالعات اسلامی در غرب؛ گفتارهایی از عبدالعزیز ساشادینا. تدوین و نگارش یاسر عسگری و رسول نورزی فیروز. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ساعی، علی. ۱۳۸۷. روش تحقیق در علوم اجتماعی؛ با رهیافت عقلانیت انتقادی. تهران: سمت.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. ۱۳۹۱. روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: نشر آگه.
السعدی، عبدالرحمن. ۱۴۲۱ق. القواعد الحسان فی تفسیر القرآن. قاهره: دار ابن‌الجوزی.
سعیدی روشن، محمدباقر. ۱۳۸۳. تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
شارع‌پور، محمود. ۱۳۸۰. «مدلسازی معادلۀ ساختاری (SEM)؛ آشنایی با کاربردهای برنامۀ لیزرل (LISREL) در تحقیقات علوم اجتماعی». فصلنامۀ علوم اجتماعی. شمارۀ ۱۳ و ۱۴. صص ۲۳۱ـ۲۰۵٫
شریعتی، غلام‌محمد؛ سعیدی روشن، محمدباقر. ۱۳۹۳. «رابطۀ معناشناسی زبانی و تفسیر قرآن به قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی». قرآن‌شناخت. سال هفتم. شمارۀ ۲ (پیاپی ۱۴). صص ۲۴ـ۵٫
شریعتی، غلام‌محمد. ۱۳۹۴. «نقش معناشناسی زبانی در تفسیر قرآن؛ با تأکید بر ساختگرایی و نظریۀ ایزوتسو». رسالۀ دکتری. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
شوماخر، رندال؛ لومکس، ریچارد. ۱۳۸۸. مقدمه‌ای بر مدلسازی معادلۀ ساختاری. ترجمۀ وحید قاسمی. تهران: جامعه‌شناسان.
الصدر، سید محمدباقر. ۱۴۰۰ق. «تلخیص کتاب مقدمات فی التفسیر الموضوعی للقرآن». المنطلق. شمارۀ ۱۰. صص ۷۲ـ۶۲٫
ــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۳۲ق. دروس فی علم الأصور. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
عانی، نزّار. ۱۳۸۵٫ کتاب‌شناسی توصیفیـتحلیلی اسلام و روانشناسی. ترجمه، نقد و اضافات بهروز رفیعی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علی‌پور، مهدی؛ حسنی، سید حمیدرضا. ۱۳۹۰٫ پارادایم اجتهادی دانش دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علیدوست، ابوالقاسم. ۱۳۹۲٫ «گفتمان تولید الگو باید بر فقیهان حاکم شود». گفتمان الگو؛ دوماهنامۀ الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت. شمارۀ ۱٫
العوادی، مشکور کاظم. ۱۴۲۴ق. البحث الدلالی فی تفسیر المیزان؛ دراسه فی تحلیل النص. بیروت: مؤسسه البلاغ.
فرامرز قراملکی، احد. ۱۳۸۸. روش‌شناسی مطالعات دینی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
کلینی، محمدبن یعقوب. ۱۳۶۵٫ الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
کیوی، رمون؛ کامپنهود، لوک وان. ۱۳۷۹. روش تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گوهر. تهران: توتیا.
گال، مردیت؛ بورگ، والتر؛ گال، جویس. ۱۳۸۹. روش‌های تحقیق کمّی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی. ترجمۀ احمدرضا نصر، حمیدرضا عریضی، زهره خسروی، علیرضا کیامنش، منیجه شهنی ییلاق، خسرو باقری، محمد خیر، محمدجعفر پاک‌سرشت و محمود ابوالقاسمی. تهران: سمت و دانشگاه شهید بهشتی.
گلشنی، مهدی. ۱۳۹۰. تحلیلی از دیدگاه‌های فلسفی فیزیکدانان معاصر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
لسانی فشارکی، محمدعلی. ۱۳۹۳. درس‌نامۀ روش تحقیق موضوعی قرآن کریم. قم: فلاح.
مدوز، دنلا اچ. ۱۳۹۲٫ تفکر سیستمی. ترجمۀ عادل آذر و حامد فلاحتکار. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
مسعودی، عبدالهادی. ۱۳۸۲. «بهره‌گیری از حدیث در روانشناسی؛ زمینه‌ها و موانع». علوم حدیث. شمارۀ ۲۹٫ صص ۴۳ـ۲۳٫
ـــــــــــــــــــ. ۱۳۸۷. روش فهم حدیث. تهران: سمت و دانشکدۀ علوم حدیث.
مصباح یزدی، محمدتقی؛ عابدینی، جواد. ۱۳۸۸. «نواندیشی دینی و روش‌شناسی آن». عیار پژوهش در علوم انسانی. سال اول. شمارۀ ۲٫ صص ۳۷ـ۷٫
مظفر، محمدرضا. ۱۳۶۸٫ اصول الفقه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
معرفت، محمدهادی. ۱۳۷۷٫ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
ملائی‌توانی، علیرضا. ۱۳۹۰. درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ. تهران: نشر نی.
میرز، لاورنس اس؛ گامست، گلن؛ گارینو، ا.جی. ۱۳۹۱. پژوهش چند متغیری کاربردی (طرح و تفسیر). ترجمۀ حسن‌پاشا شریفی، حمیدرضا حسن‌آبادی، ولی‌الله فرزاد، سیمین‌دخت رضاخانی، بلال ایزانلو و مجتبی حبیبی. تهران: رشد.
نورعلیزاده میانجی، مسعود. ۱۳۹۶. «اصول و معیارهای اعتبارشناختی فهم علمی از متون اسلامی در علوم انسانی». فصلنامۀ تحقیقات بنیادین علوم انسانی. چهارمین کنگرۀ علوم انسانی اسلامی. سال سوم. پیاپی ۹. شمارۀ۴.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۷. «روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روانشناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)» رسالۀ دکتری. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه‌الله علیه).
هومن، حیدرعلی. ۱۳۸۵. راهنمای عملی پژوهش کیفی. تهران: سمت.
ــــــــــــــــ. ۱۳۹۰. شناخت روش علمی در علوم رفتاری. تهران: سمت.
ــــــــــــــــ. ۱۳۹۱. مدل‌یابی معادلات ساختاری با کاربرد نرم‌افزار لیزرل. تهران: سمت.
Blalock, H. M. 1961. “Correlation and Causality: The Multivariate Case“. Social Forces. Vol. 39. No. 3. pp. 246-251.
Creswell, J.W. 2007. Qualitative Inquiry and Researches Design, Choosing Among Five Approaches. London: Sage.
Gadamer, Hans-George. 1994. Truth and Method. Translation by Joel Weinsheimer and Donald G. Marshall. New York: The Continuum Company.
Hoyle, Rick H. 2012. Handbook of Structural Equation Modeling. New York & London: The Guilford Press.
Kline, Rex B. 2005. Principles and Practice of Structural Equation Modeling. New York & London: The Guilford Press.
Lincoln, Y. and Guba E. 1985. Naturalistic Inquiry. Beverley Hills, CA: Sag.
Marshall, Catherine and Rossman, Gretchen B. 2006. Designing Qualitative Research. London: SAGA.
Moser, Claus A. and Kalton, Graham. 2016. Survey Methods in Social Investigation. London & New York: Routledge.
VandenBos, Gary R. 2013. APA dictionary of clinical psychology. Washington, American Psychological Association.
Walliman, Nicholas. 2006. Social Research Methods. London: SAGA.
ــــــــــــــــــــــــ.. ۲۰۱۱٫ Research Methods: The Basics. London & New York: Routledge.
