درآمدی بر روش‌شناسی تاریخ فکر با تکیه بر مطالعات شیعه‌شناسی
سیدمحمدهادی گرامی[۱]
محمد قندهاری[۲]
[۱]. دانشجوی دکتری الهیات دانشگاه امام صادق علیه السلام
[۲]. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
چکیده:
امروزه در دنیا وقتی صحبت از شیعه شناسی، اسلام شناسی و مسیحیت شناسی می‌شود بیشتر از آنکه مقصود اندیشه کلامی آن‌ها باشد، تاریخ اندیشه آن‌ها مدّ نظر است. براین اساس سنّت شرق شناسی با رویکرد یاد شده به تحلیل تاریخی عقاید شیعه پرداخته است و پیروان چندی از این سنّت نیز در میان باورمندان به تشیع ظهور کرده اند، امّا این مطالعات غالبا روشمند نبوده و با حرکت در روندی ابهام آمیز در برخی موارد نتایج تأمل برانگیزی را نیز به همراه داشته‌اند. این مقاله درصدد برداشتن نخستین گام‌ها برای سامان دادن و بومی سازی رشته «تاریخ فکر» است، تا براساس آن بتوان ضمن گسترش این رشته، از برخی نظریه‌پردازی‌های افسارگسیخته و بی‌پایه در حوزه‌ی تاریخ اندیشه جلوگیری کرد.
پرسش اصلی در این مقاله این است که تاریخ فکر چیست و چه ساختار علمی می‌توان برای آن در نظر گرفت. براساس مدّعای این پژوهش، تاریخ فکر رشته‌ای است که در آن پژوهشگر به جای اینکه خود را در مسند یک عالم دینی بنشاند در مسند یک مورّخ می‌گذارد و تلاش می‌کند تاریخ اندیشه مذهب مورد نظرش را ترسیم کند؛ در عین حال مقوله‌ی تاریخ تفکّر را نباید با کلام اشتباه گرفت. در حوزه‌ی متدولوژی تاریخ فکر، علاوه بر دید تاریخی خاصّی که مورّخ اندیشه باید از آن برخوردار باشد، به نظر می‌رسد این حوزه رویکردی میان رشته‌ای دارد؛ چراکه برای دستیابی به اهدافش نیاز به استفاده از دستاوردهای علومِ مختلفِ حوزه‌ی انسانی دارد.
این مقاله ابتدا به تبیین مرزهای تاریخ اندیشه و اشتراک و تمایزش با رشته‌های پیرامونی آن همچون تاریخ و کلام می‌پردازد. سپس به علل توسعه نیافتگی آن و همچنین محدودیت‌های مطالعات سنّتی که ما را محتاج به چنین حوزه‌ای می‌کند می‌پردازد. در نهایت نیز این پژوهش جستاری در متدولوژی تاریخ فکر با رویکردی میان رشته‌ای خواهد داشت.
کلیدواژه:تاریخ‌فکر، تاریخ‌اندیشه، پدیدارشناسی،خاورشناسان،رویکرد تاریخی، کلام،تأثیر و تأثّر.
منابع:
- ابن‌بابویه، محمد‌بن علی، عیون اخبار الرضا، به کوشش شیخ حسین اعلمی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات،۱۴۰۴ق.
- استنفورد،مایکل، درآمدی بر تاریخ پژوهی،ترجمه مسعود صادقی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۵ش، چاپ دوم.
- امیرمعزی، محمدعلی،«ملاحظاتی درباره‌ی یک نقد»، ایران‌نامه، سال چهاردهم،بهار ۱۳۷۵،ش۵۴٫
- انصاری،حسن، «کتابی جدید درباره‌ی شیعه شناسی»، مقاله موجود در سایت شخصی با آدرس:
http://ansari.kateban.com/entry1131.html (تاریخ دسترسی: ۳۰ بهمن ۱۳۹۰)
- ایزدی، مهدی؛گرامی،سیدمحمدهادی،«اصطلاح اخباری در سیر تحول مفهومی»، مجله حدیث پژوهی، ش۳،۱۳۸۹ش.
- بشیر، حسن، واژه‌نامه روش پژوهش در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش، چاپ دوم.
- بی‌نا، سفر تاریخ ساز اندیشه‌ها (نقد کتاب «فرهنگ تاریخ اندیشه ها»)، ماهنامه پژوهشی اطلاعات حکمت و معرفت، سال دوم، شماره ۵، مرداد ۱۳۸۶٫
- پاکتچی،احمد، روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، به کوشش مصطفی فروتن و سیدعلی بنی‌هاشمی، تهران: انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- پاکتچی،احمد،«امامیه»(دائره المعارف بزرگ اسلامی مجلد دهم)، تهران: انتشارات دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- تاکر،ویلیام،«بیان بن سمعان و بیانیه»،ترجمه مصطفی صادقی، مجله طلوع، شماره۲۵،۱۳۸۷ش.
- تودوروف، تزوتان(۱۳۷۷ش)، منطق گفتگویی میخائیل باختین، ترجمه داریوش کریمی، تهران: نشر مرکز.
- توکلی، میثم، «روش پدیدارشناسانه غربیان در شیعه‌شناسی»، دیدگاه‌ها درباره‌ی خاورشناسان، چاپ دوم، قم، خاکریز، ۱۳۸۸٫
- جباری، محمدرضا(۱۳۷۹ش)، «شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری»، نشریه دانشکده الهیات مشهد شماره ۴۹ و۵۰٫
- جعفری، محمدرضا، مقدمه تصحیح الاعتقاد، قم: بنیاد فرهنگی جعفری،۱۳۸۹ش.
- چلونگر، محمدعلی، «خاورشناسان و نگاه تاریخی‌گری و پدیدارشناسانه به مبانی اعتقادی تشیع»، دیدگاه‌ها درباره‌ی خاورشناسان، چاپ دوم، قم، خاکریز، ۱۳۸۸٫
- چهل‌تنی،مهدی «نقض بی‌طرفی در کتاب مکتب در فرایند تکامل» ،کتاب ماه دین،ش۱۴۲،مرداد ۱۳۸۸٫
- رضایى،مجید، «تاملى در حدیث و درک تاریخى عقاید»، فصلنامه نقد و نظر،شماره۹، زمستان ۱۳۷۵٫
- زروانی، مجتبی،«پدیدار شناسی دین و الیاده»،مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۳،دفتردوم،۱۳۸۲ش.
- سبحانی، محمدتقی، «از تاریخ تا اندیشه»، خردنامه (همشهری)، شماره ۲۸، مرداد و شهریور ۱۳۸۷٫
- سبحانی،محمدتقی،«نشست نقد کتاب مکتب در فرایند تکامل جلسه اول»،کتاب ماه دین، شماره ۱۴۲،مرداد۱۳۸۸٫
- ساشادینا، (مصاحبه) «وضعیت کنونی اسلام‌شناسی»، کیهان فرهنگی، سال دهم، شماره ۹٫
- شجاعی‌جشوقانی، مالک،«تاریخ کلام یا تاریخ‌نگاری کلامی»،کتاب ماه دین، شماره ۱۵۷،آبان ۱۳۸۹٫
- شهرستانی،محمدبن‌عبدالکریم،الملل و النحل،به کوشش محمدسید کیلانی، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
- صافی‌گلپایگانی، لطف‌الله،«پاسخی به کتاب عقیده مهدویت در شیعه امامیه»، متن موجود در سایت ایشان.
- صفری،نعمه الله، «نشست نقد کتاب مکتب در فرایند تکامل جلسه اول»،کتاب ماه دین، شماره ۱۴۲،مرداد۱۳۸۸٫
- علی، جواد، «المهدى المنتظر عند الشیعه الاثنى عشریه»، ترجمه ابوالعید دودو، منشورات الجمل، عراق، ۲۰۰۷٫
- فرامرز قراملکی، احد، روش شناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی،۱۳۹۰ش، چاپ ششم.
- فرمهینی فراهانی، محسن، فرهنگ توصیفی علوم تربیتی، نشر شباهنگ، ۱۳۹۰٫
- فوکو، میشل، نظم گفتار، ترجمه باقرپرهام، تهران: انتشارات آگاه،۱۳۷۸ش.
- کاظمی موسوی، احمد، «پیشوای الهی در شیعه اولیه»، ایران نامه،ش۴، ۱۳۷۴ش.
- کدیور، محسن،«قرائت فراموش شده؛ بازخوانی نظریه علمای ابرار»، فصلنامه مدرسه، شماره۳، اردیبهشت ١۳۸۵.
- کلبرگ، اتان،«از امامیه تا اثناعشریه»، ترجمه محسن الویری، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام،زمستان ۱۳۷۴،ش۲٫
- گرامی،سیدمحمدهادی،«مؤلفه‌های غلوّ نزد امامیه در ۵ سده نخست هجری و تأثیر آن در فهم گزارش‌های رجالی متقدّم»،پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق علیه السلام،۱۳۸۹ش.
- مادلونگ،ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی،۱۳۸۶ش.
- مدرسی‌طباطبایی،سیدحسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران: کویر، چاپ دوم،۱۳۸۶ش.
- مدرسی‌طباطبایی،سیدحسین، «یادداشتی بر یک نقد»، مجله نقد و نظر،ش۱۰٫
- مدرّسی‌طباطبایی،سیدحسین، «جوابیه حسین مدرّسی طباطبایی به نقد حسن طارمی»،کتاب ماه دین، شماره ۱۴۲، مرداد۱۳۸۸٫
- مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران: سمت و دانشکده علوم حدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مؤدب،سیدرضا؛ احمدی،محمدحسن، «تأمّلی در نظریه تطوّر امامت در اندیشه شیعی»، مجله شیعه‌شناسی، شماره۲۶، سال ۱۳۸۸٫
- میلز،سارا،گفتمان،ترجمه فتاح محمدی، زنجان: نشر هزاره سوم،۱۳۸۲ش.
- هارلند، ریچارد، ابرساختگرایی:فلسفه ساختگرایی و پساختگرایی،ترجمه فرزان سجودی، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی،۱۳۸۰ش.
- هالم، هاینس، «شیعه»، ترجمه محمدتقی اکبری، تهران: نشر ادیان، ۱۳۸۵، چاپ اول.
- Ali, Jawad; Der Mahdi der Zwolfer-Schi’a und seine vier Safir, Hamburg, 1938
- Amir-Moezzi, Mohammad Ali; The Divine Guide in Early Shi’ism, State University of New York Press, Albany-New York, 1994.
- Bradley, F. H. “The Presuppositions of Critical History.” In Critical Essays I, 1-53. Oxford: Oxford University Press, 1935.
- Bufano, Michael P. ;“A Reconsideration of the Sunni-Shi’a Divide in Early Islam”, M.S. Thesis (Unpublished), Clemson University, 2008.
- Dominic Corrywright and Peggy Morgan; Get Set for Religious Studies,Edinburgh University Press, 2006.
- Erlandsson, Seth. “Is There Ever Biblical Research Without Presuppositions?” Themelios 7 (1971): 24.
- Hashemi Najafabadi, S.Adel; ”The Invention of Islamic History”, The International Journal of the Humanities,Volume 8, Number 1, 2010.
- Holy, Ladislav . “Group”. In: Kuper, Adam; Kuper, Jessica. “The social science encyclopedia” (۲ ed.). London: Routledge, 2005. p. 602.
- Howell, Martha C. and Prevenier, Walter, “From Reliable Sources: An Introduction to Historical Method”, Cornell University Press, 2001.
- Lovejoy, O; “The Great Chain of Being: A Study of the History of an Idea”. (William James Lectures, 1933.), Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: Oxford University Press, Humphrey Milford. 1936. Pp. xi + 382.
- Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein; Islamic Messianism:The Idea of Mahdi in Twelver Shi’ism, State University of New York, Albany, 1980.
- Wiener, Philip P.(edited by); “Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas”, New York, 1973-74
