حفظ نظام، مقصد اساسی شریعت در فقه و قانون‌گذاری در نظام حقوقی اسلام
محسن ملک افضلی اردکانی[۱]
[۱]. دانشیار دانشگاه بین‌المللی المصطفی (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله). جمهوری اسلامی ایران، قم.
چکیده
حفظ نظام در متون دینی و آثار فقها، به‌موجب حکم نقل و عقل یک واجب شرعی قلمداد شده و اخلال‌کنندگان در آن سرزنش شده‌اند. اینکه اهتمام شارع به این مهم از چه روی است و چه مصلحتی ورای آن نهفته است و آیا می‌توان این مصلحت را به‌عنوان مقصد اساسی تشریع و قانون‌گذاری در نظام حقوقی اسلام به‌حساب آورد یا خیر، موضوعی است که در این مقاله به روش اسنادی و تحلیل داده‌ها و با هدف تبیین جایگاه حفظ نظام در اندیشه اسلامی بدان پرداخته می‌شود. به نظر می‌رسد در بیشتر موارد کاربست این اصطلاح در منابع و متون دینی‌ـ‌فقهی منظور از «نظام»، «نظام عام اجتماع» بوده که حفظ آن مبتنی‌بر حفظ سایر خرده‌نظام‌ها است و اهمیت‌دادن به حفظ آن بدین سبب است که در سایه حفظ نظام، معاش مردم سامان یافته و بلاد امن شده و سعادت دنیوی و اخروی آنها تأمین می‌شود. این مقصد اساسی است که سایر مقاصد شریعت به آن منتهی می‌شود و از یک‌سو، احکام شرع و از‌‌سوی دیگر، قوانین موضوعه حول محور آن می‌چرخد؛ به‌این‌ترتیب، حفظ نظام، هدفی واسط برای نیل به هدف اساسی خلقت یعنی شناخت و تقرب ربوبی شمرده می‌شود که همان سعادت در دو سرا است.
کلیدواژه‌ها: حفظ نظام، اختلال نظام، مصلحت، مقاصد شریعت، مقصد تشریع و قانون‌گذاری.
کتابنامه
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
آل بحر العلوم، محمد بن محمد تقی. ۱۴۰۳ق. بلغه الفقیه. تهران. منشورات مکتبه الصادق. چاپ چهارم.
ابن منظور، محمد بن مکرم. ۱۴۱۶ق. لسان العرب. تحقیق: مکتب التحقیق التراث. بیروت. دارلاحیاء التراث العربی. مؤسسه التاریخ العربی.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. ۱۴۲۱ق. مقاصد الشریعه. اردن. دارالنفائس. الثانی.
بزا، عبدالنور. ۲۰۰۸٫ مصالح الانسان. الولایات المتحده الامیرکیه. المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
چلبی، مسعود. ۱۳۷۵٫ جامعه‌شناسی نظم، تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی. تهران. نشر نی. چاپ سوم.
حر عاملى، محمد بن حسن. ۱۴۰۹ ق. وسائل الشیعه. قم. بی‌نا.
خمینی، سید روح الله. ۱۴۱۵ق. البیع. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ریترز، جورج. بی‌تا. نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران. نشر علمی. چاپ دهم.
الزحیلی، وهبه. بی‌تا. الفقه الاسلامی و ادلّته. سوریه. دارالفکر. الطبعه الرابعه.
زرواق، نصیر. ۱۴۳۰٫ مقاصد الشریعه الاسلامیه فی فکر سید قطب. القاهره. دار السلام.
الشّاطبی، ابراهیم بن موسی. ۲۰۰۳٫ الموافقات فی اصول الشریعه. تحقیق: عبدالله دراز. بیروت. دارالکتب. الطبعه‌الثالثه.
شریعتی، روح الله. ۱۳۸۷٫ قواعد فقه سیاسی. قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
شمس الدین، محمد مهدی. ۱۴۱۲ق. نظام الحکم و الاداره فی الاسلام. قم. دار الثقافه للطباعه و النشر. الطبعه الثالثه.
شهید اول، محمد بن مکی. ۱۹۸۰٫ القواعد و الفوائد فی الفقه. تحقیق: عبد الهادی حکیم. نجف. منتدی النشر.
طباطبایی، محمد حسین. ۱۳۷۴٫ تفسیر المیزان. ترجمه محمد باقر موسوی همدانی. قم. دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ پنجم.
طبرسی، الفضل بن الحسن. ۱۳۶۰٫ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن. ترجمه مترجمان. تحقیق رضا ستوده. تهران. انتشارات فراهانی.
طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. بی‌تا. التبیان فی تفسیر القران. بیروت. دارالاحیاء التراث العربی.
الحویزی، عبد علی بن جمعه. ۱۴۱۵ق. تفسیر نور الثقلین. تحقیق هاشم رسولی محلاتی. قم. انتشارات اسماعیلیان. چاپ چهارم.
علیدوست، ابوالقاسم. ۱۳۸۴٫ «فقه و مقاصد شریعت». مجله فقه اهل بیت. شماره ۴۱٫
ـــــــــــــــــــ ۱۳۸۸٫ فقه و مصلحت. تهران. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
العلوانی، طه جابر، ۱۳۸۸، مقاصد الشریعه، ترجمه ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عمید، حسن، ۱۳۸۱، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیر کبیر.
الغزالی، ابوحامد محمد بن محمد بن محمد. ۱۴۱۳ق. المستصفی من علم الاصول. بیروت، دار الکتب العلمیه.
فاسی، علال. ۱۴۳۲ق. مقاصد الشریعه الإسلامیه و مکارمها. اسماعیل حسنی. قاهره. دارالسلام.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. ۱۴۲۰ق. قاموس المحیط. بیروت. دارالکتب العلمیه.
قرائتی، محسن. ۱۳۸۳٫ تفسیر نور. تهران. مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
محقق قمی (میرزای قمی)، ابوالقاسم بن محمد حسن. بی تا، القوانین فی الاصول. بی‌جا. چاپ رحلی.
مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۷۲٫ اخلاق در قرآن. تهران. امیر کبیر. چاپ دوم.
مغنیه، محمد جواد. ۱۴۲۴ق. تفسیرالکاشف. تهران. دارالکتاب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۸۲٫ تفسیر نمونه. تهران. دارالکتاب الاسلامیه.
ــــــــــــــــــــ ۱۴۲۲ق. بحوث فقهیه هامّه. قم. مدرسه الامام علی بن ابی طالب(علیه‌السلام).
منتظری، حسینعلی. ۱۴۰۸ق. دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه. قم. منشورات المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه (جامعه المصطفی العالمیه). الطبعه الثانیه.
نایینی، محمد حسین. ۱۳۸۲٫ تنبیه الامه و تنزیه المله. تصحیح و تحقیق: جواد ورعی. قم. بوستان کتاب.
ـــــــــــــــــــ بی‌تا. کتاب المکاسب و البیع. تقریر: محمد آملی. قم. مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نرم‌افزار. صحیفه امام. مرکز کامپیوتری علوم اسلامی نور.
