عبدالکریم بهجت پور[۱]

حامد معرفت[۲]

[۱]. دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ایران.

[۲]. دانش آموخته دکتری قرآن و حدیث دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

چکیده

مطالعه در آیات‌الاحکام با عنایت به نزول تدریجی قرآن و در رویکرد ترتیب نزولی آنها مربیان و مدیران را بر تربیت فقهی جامعه و شیوه‌ها و زمان مناسب حقوقی‌سازی احکام شرعی توانا می‌کند. این مقاله به گزارش روند نزول احکام شرعی در قرآن پرداخته است. موافق یافته‌ها خدای متعال در ابتدای نزول احکام شرعی دستگیری از مساکین و ایتام و طبقات ضعیف و رفتار عقلایی و انسانی را شرط سوق‌دادن انسان به سمت دین و اجرای احکام شرعی قرار داده است. همچنین، جامعه‌پذیر‌سازی احکام الهی تنها در‌صورتی تسهیل می‌شود که طبقات مرجع و مربیان ابتدا خود به احکامی که مقرر شده تا بر عموم واجب شود، عمل کنند و الگوی دیگران شوند؛ از‌این‌رو، در ابتدای سیر نزول شاهد توجه بیشترین دستورات شرعی به پیامبر هستیم. خدای حکیم در هنگام تبیین احکام همواره به مصالح یا مفاسد احکام توجه داشته و از این راه قانون‌پذیری، تفکر و تعقل را به‌عنوان پشتوانه ماندگاری احکام پیگیری کرده‌ است. بر‌اساس سیر نزول هر‌گاه خدای متعال در مکه یا مدینه حکمی کلی یا مرکب نازل کرده‌اند، در فرصت‌های مناسب به شاخه‌‌های فرعی و اجزا و شرایط آن توجه داده‌اند. واجبات مرکب در بیشتر موارد به شکل متفرق و به‌تدریج نازل شده‌اند. به‌گونه‌ای که هرچه سیر نزول تداوم یافته، احکام ریزتر و جزئی‌تر و در مواردی، اجتماعی می‌شود. هرچند برخی از احکام به‌ویژه احکام عقلی در مکه نازل شده است، بیشتر احکام در مدینه نازل شده است. می‌توان نتیجه گرفت نزول احکام با فضا و ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی معاصران نزول ارتباط معناداری داشته باشد. به‌طور قطع حقوقی‌شدن احکام شرعی مربوط به دوره اواسط مدینه و پس از هنجارشدن بسیاری از احکام عقلی و شرعی در جامعه بوده است.

کلیدواژه‌ها: نزول تدریجی، ترتیب نزول، روش، فلسفه احکام، احکام شرعی، آیات‌الاحکام.

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه. سید رضی، محمد؛ محقق: صبحی صالح؛ ۱۴۱۲ق. قم. منشورات دارالهجره.

احمدی، عید محمد. ۱۳۸۸٫ «اندیشه کرامت انسانی و نقش آن در مسائل حقوقی». گفتمان نو. شمارۀ ۲۴٫ صص ۱۱۲ و ۱۱۳٫

ابن عربی، محی الدین. بی‌تا. فصوص الحکم. بیروت. دارالکتب العربی.

اعلامیه حقوق بشر اسلامی‌ـ‌قاهره ۱۹۹۰٫

امام خمینی، سید روح الله. ۱۳۷۰٫ آداب الصلوۀ. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۲٫ شرح دعاء السحر. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸٫ صحیفه امام. ج ۷٫ تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۱٫ شرح چهل حدیث. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. صحیفه امام. ج ۱۷٫ بی‌جا. بی‌نا.

معلوف لویس، ۱۳۸۴؛ المنجد (عربی-فارسی) ؛ ترجمه محمد بندرریگی؛ تهران : انتشارات ایران،  ج ۱،۲ ؛ چاپ پنجم.

جاودان، محمد. ۱۳۸۲٫ نواندیشی دینی در اسلام و تأملاتی در کرامت ذاتی انسان و حقوق بشر، در: مبانی نظری حقوق بشر، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی حقوق بشر. بی‌جا. مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید.

جوادی آملی، عبد الله. ۱۳۶۶٫ حق و تکلیف در اسلام. قم. اسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۶٫ کرامت در قرآن. تهران. مرکز نشر فرهنگی رجاء.

جعفری، محمدتقی. ۱۳۷۰٫ حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب. تهران. دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی.

الحرّ العاملی. ۱۴۰۹٫ وسائل الشیعه. ج ۲۸٫ بیروت. دار إحیاءالتراث العربی.

حکیمی، محمدرضا؛ برادران. ۱۴۱۲ق. الحیاه. ج ۲٫ تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد بن المفضل. ۱۳۲۴ ق. المفردات فی غریب القرآن. مصر. مطبعه المیمینه.

سالیوان، راجر. ۱۳۸۰٫ اخلاق در فلسفه کانت. ترجمه عزت الله فولادوند. تهران. انتشارات طرح نو. ص ۱۰۹٫

طبرسی، احمد بن علی. ۱۴۰۳ق. الاحتجاج. ج ۱٫ ‌مشهد قم. نشر مرتضی.

الطباطبایی، السید محمدحسین. ۱۴۱۷ق. المیزان فی تفسیر القرآن. ج ۱۳٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چ پنجم.

علوی، سید محمدتقی؛ رحیمی نژاد، اسماعیل. ۱۳۸۹٫ «درآمدی بر مفهوم، مبانی و آثار کرامت انسانی در حقوق کیفری». دوفصلنامه علامه/ نامه پژوهشی فقه و حقوق. سال دهم. شمارۀ ۲۴٫

غفارزاده، علی. ۱۳۸۶٫ کرامت در افق قرآن، در: اصول و مبانی کرامت انسان. ج ۲٫ بی‌جا. بی‌نا.

فلاح محمد، هادی. ۱۳۸۶؛ کرامت در قرآن کریم (ویژگی‌ها، ملاک‌ها و معیارها)؛ در: اصول و مبانی کرامت انسان. ج ۲٫ بی‌جا. بی‌نا.

قربان‌نیا، ناصر. ۱۳۸۷٫ حقوق بشر و حقوق بشردوستانه. بی‌جا. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

قربانی، زین العابدین. ۱۳۷۵٫ اسلام و حقوق بشر. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

کانت، امانوئل. ۱۳۸۰٫ مابعدالطبیعه اخلاق؛ فلسفه فضیلت (اصول اولیه مابعد طبیعی تعلیم فضیلت). ترجمه منوچهر صانعی دربیدی. تهران. نقش و نگار. ص ۱۲۱٫

کدخدایی، عباس. ۱۳۸۳٫ «قانون اساسی اتحادیه اروپایی». نشریه حقوق اساسی. سال دوم. شماره ۲٫

کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران، بروشور آموزشی‌ـ‌ترویجی. ش ۱۰٫

مطهری، مرتضی. بی‌تا. مجموعه آثار. ج۱٫ بی‌جا. بی‌نا. ص ۲۵۵٫

محمدی ری‌شهری، محمد. ۱۳۶۲٫ میزان الحکمه. قم. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۸۲٫ نظریه حقوقى اسلام حقوق متقابل مردم و حکومت. قم. مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مصطفوی، حسن. ۱۳۶۰. التحقیق فی کلمات القرآن. ج ۱۰٫ تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

منتظری، حسینعلی. ۱۳۸۰٫ درس‌هایی از نهج‌البلاغه. تهران. نشر ساروی. صص ۷۸-۷۷٫

هاشمی، سید محمد. ۱۳۸۴٫ حقوق بشر و آزادی‌های اساسی. تهران. نشر میزان. صص۹۷-۹۶ و ۲۰۳٫

Universal Declaration on Human Rights (UDHR). 1948. UN. Doc. A/ 810. 10 December 1948.

Lindholm Tore. 1999. “Article 1 of the universal Declaration of Human Rights”. in the universal Declaration of Human Rights. A common Standard of Achievement, Id. By Gudmundur Alfred son and Asbjorn Eide. Martinus Nijhoff publishers. the Hague / Boston / London.

Thomas, E Hill. 1992. Dignity as Practical Reason in Kant’s Moral Theory. New York. Cornell University Press.

Baldwin, James M. 1998. Dictionary of Philosophy and Psychology Thoemmes Press.

Conde, H. Victor. 2002. A Handbook of International Human Rights Terminology. Santa Barbara CA: ABC ـ Clio. Second Edition.