بتول یوسفی

استادیار دانشگاه الزهرا (سلام‌الله علیها). تهران. ایران.

b.yousefi@alzahra.ac.ir

چکیده

از چهار بحران هویتی (هلنی، عربی، ترکی و غربی) که ایرانیان طی سال‌‌‌‌‌های متمادی با آن مواجه شدند، بحران هلنی و بحران ترکی فاقد هویت‌سازی ابزاری بودند و نتوانستند به ناحیه‌‌‌‌‌های معرفت‌‌‌‌‌شناختی و هستی‌‌‌‌‌شناختی در فرهنگ بومی ایران رسوخ کنند، اما در مورد عرب‌‌‌‌‌ها در صدر اسلام و غربیان در دهه‌های اخیر، مسئله متفاوت است. ایرانیان علی‌‌‌‌‌رغم حساسیت منفی در برابر عنصر عربی و تفاخر نژادی اعراب، از گوهری که در دست آن‌ها‌‌‌‌‌ بود (اسلام) استقبال کردند. درست است که غربیان هم ابزار هویت‌ساز دارند که مجهز به زمینه‌‌‌‌‌های معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی است، اما نهضت‌‌‌‌‌های دو سدۀ اخیر و مقاومتی در برابر غربی‌شدن انجام می‌شود و به‌ویژه ماهیت انقلاب اسلامی حکایت از آن دارد که این بار این ابزار هویت‌‌‌‌‌ساز غربی با نیروی مقاومت‌کننده مواجه شده است. تفاوت این دو در کجاست؟ به‌نظر می‌رسد با ظهور اسلام، «روح سرگشتۀ ایرانی» که تشنۀ «عدالت و معنویت» بود به آرامش رسیده و خود خواسته است که این معرفت‌‌‌‌‌شناسی و هستی‌شناسی جدید را مکمل و جانشین هر آنچه در انبار تاریخی و فرهنگی‌اش دارد، قرار دهد؛ بدین ترتیب، بین سه عنصر مذهب شیعه، زبان فارسی و منطقۀ جغرافیایی ایران تناسب و نسبت جدیدی در قالب یک ملت و دولت مستقل شکل گرفت. هرچند عناصر بسیار دیگری هم نقش داشتند، مهم این است که همۀ این عناصر و اجزا در خدمت یک «کل به هم پیوسته» قرار گرفتند و این روند بعد از پنج قرن تاریخی همچنان «لایۀ مرکزی و هستۀ اصلی هویت ملی ایران» را تشکیل می‌‌‌‌‌دهد. بسیاری از عناصر تاریخی در سطح «پیرامون» و در حد «خرده‌فرهنگ‌‌‌‌‌ها» باقی ماندند؛ هرچند در چندین مقطع تاریخی مثل دوران پهلوی تلاش شد لایۀ «ایران باستان در قرائتی غربی» و بیرون از ارادۀ ملی به درون هسته راه یابد، موفق نشد در جایگاه و موقعیت هستۀ مرکزی به شکل ارادۀ ملی و حقیقت قومی و بومی ظاهر شود و وقوع انقلاب اسلامی عکس‌العمل طبیعی و تاریخی پیکر زنده‌ای است که این روح پویا از ذات و هستۀ خود دفاع کرده است.

کلید واژه:

هویت، عدالت، معنویت، اسلام، ایران، انقلاب اسلامی.

کتابنامه

قرآن کریم.

مدرسی، علی. ۱۳۷۰٫ «پراکنده‌نگاهی به کتاب زرد». یاد. سال پنجم. شمارۀ ۲۰.

مشکور، محمد جواد. ۱۳۶۸٫ فرهنگ فوق اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌‌‌‌‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۷۰٫ خدمات متقابل اسلام و ایران. قم: صدرا.

نایینی، میرزا محمدحسین. ۱۳۶۱٫ تنبیه الامه و تنزیه المله. تهران: شرکت سهامی انتشار.

نجفی، موسی. ۱۳۷۶٫ بنیاد فلسفۀ سیاسی در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاه.

ـــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ ساحت معنوی هویت ملی ایرانیان. قم: نشر معارف.

نجفی، موسی؛ جعفریان، رسول. ۱۳۷۳٫ «نامۀ میرزای شیرازی». دفتر اول؛ اعلای کلمۀ ملت. کتاب سدۀ تحریم تنباکو. تهران: امیرکبیر.

همای مروزی، میرزا محمد صادق. ۱۳۷۳٫ «رسالۀ شیم». به کوشش موسی نجفی. میراث اسلامی ایران. اهتمام رسول جعفریان. جلد ۱. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.