دکتر عبدالعلی توجهی[۱]

حسام ابراهیم‌وند[۲]

[۱]  استادیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه شاهد. تهران. ایران.

.[۲] دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی. دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران.

چکیده

هرچند بنابر نظر مشهور فقها مصداق تعزیر منحصر در شلاق نیست، حبس در اندیشه دینی عموماً یک مجازات اصلی محسوب نمی‌شود؛ بلکه به‌عنوان یکی از مصادیق تعزیر، اقدامی تأمینی و تربیتی است و بیشتر جنبه اصلاح، بازدارندگی و پیشگیری از وقوع مجدد جرم را دارد. در مواردی نیز که حبس به‌عنوان مجازات به‌کار رفته است به‌عنوان یک ضرورت مطرح بوده و اساساً با منطق اسلام که سعی در پرورش روحی و روانی افراد جامعه دارد، همخوانی ندارد. کاکردگرایی حبس به‌عنوان وسیله‌ای برای دور نگه‌داشتن خطر برخی افراد از جامعه در نظام فقهی اسلام به‌خوبی مشاهده می‌شود. به‌کارگیری زندان در سطح وسیع کپی‌برداری از سیستم اعمال مجازات غربی و به‌کاربردن و دادن حکم زندان در بسیاری از موارد که امکان جایگزین مناسب برای آن وجود دارد، با فلسفه مجازات‌ها و کیفرها در اسلام ناسازگار است. مبنای استفاده از کیفر سالب آزادی، ضرورت حفاظت از جامعه در برابر مجرمان خطرناک در هنگام وقوع جرم شدید؛ و به‌ تعبیری دیگر، مصلحت جامعه است که این مصلحت فلسفه و مبنای مجازات در اسلام است. استفاده از زندان به‌عنوان «آخرین حربه» و توسل به مجازات‌های اجتماعی جایگزین در سطح گسترده نه فقط امنیت جامعه را تضمین می‌کند، بلکه ضمن رعایت الزامات ناظر به حقوق‌ بشر و کرامت انسانی، هزینه عدالت کیفری را به‌نحو چشمگیری کاهش می‌دهد. در این نوشتار ابتدا به تعریف کیفر سالب آزادی و زندان پرداخته‌ایم؛ سپس، پیشینه استفاده از کیفر سالب آزادی در فقه اسلامی را مرور کرده‌ایم و پس از آن با بررسی فلسفه اسلامی مجازات به‌طور کلی و مجازات حبس به‌طور خاص، به ضرورت فقهی استفاده محدود از کیفر سالب آزادی اشاره کرده‌ایم. در‌نهایت نیز پس از بررسی ضرورت اجتماعی و تاریخی استفاده محدود از کیفر سالب آزادی و منطبق‌بودن حبس‌زدایی با فقه اسلامی به نتیجه‌گیری کلی از مطالب بیان‌شده پرداخته‌ایم.

کلیدواژه‌ها: کیفر سالب آزادی، زندان، فلسفه مجازات، حبس، مجرم خطرناک.

کتابنامه

آشوری، محمد. ۱۳۸۲٫ جایگزین‌های زندان یا مجازات‌های بینابین. تهران. نشر گرایش. چاپ اول.

آنسل، مارک. ۱۳۷۵٫ دفاع اجتماعی. ترجمه محمدعلی اردبیلی و علی حسین نجفی ابرندآبادی. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.

ابراهیم‌وند، حسام. ۱۳۹۱٫ ضوابط تعیین کیفر سالب آزادی در حقوق ایران و انگلستان. تهران. داد و دانش. چاپ اول.

ابن قیم‌الجوزیه. ۱۳۸۹ ق‌. اعلام‌الموقعین. جلد ۳٫ مصر. دارالکتب الحدیثیه.

ابن‌تیمیه، عبدالله غنیمان. ۱۴۲۶ ق. منهاج‌السنه. جلد ۲٫ الریاض. المکتب التعاونی للدعوه وتوعیه الجالیات بحی الربوه.

ابن‌کثیر. ۱۴۲۴ ق. مختصر تفسیر القرآن. جلد ۲٫ بیروت. دار الکتب العلمیه.

بولک، برنار. ۱۳۸۶٫ کیفرشناسی. ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی. تهران. انتشارات مجد. چاپ پنجم.

پورهاشمی، سیدعباس. ۱۳۸۳٫ زندان هنر تنبیه یا مجازات قانونی. تهران. مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه. چاپ اول.

التیمیمی، المغربی، النعمان‌بن‌محمد. بی‌تا. دعائم‌الاسلام. جلد ۲٫ قم. مؤسسه‌النشرالاسلامی.

جعفری لنگرودی، محدجعفر. ۱۳۷۴٫ ترمینولوژی حقوقی. تهران. انتشارات گنج دانش. چاپ هفتم.

حاجی ده آبادی، احمد. ۱۳۹۰٫ «تأملی پیرامون مجازات حبس در نظام حقوقی اسلام». مطالعات فقه و حقوق اسلامی. سال ۳٫ شمارۀ ۴٫ تابستان.

حرالعاملی، محمدبن‌الحسن. بی‌تا. وسائل‌الشیعه الی تحصیل‌الشریعه. جلد ۱۵٫ بیروت. دارالاحیاء التراث العربی.

ـــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. وسائل‌الشیعه الی تحصیل‌الشریعه. جلد ۳٫ بیروت. دارالاحیاء التراث‌العربی.

ـــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. وسائل‌الشیعه الی تحصیل‌الشریعه. جلد ۹٫ بیروت. دارالاحیاء التراث‌العربی.

حلی، ابی‌منصورالحسن‌بن یوسف. ۱۴۲۰ ق. تحریرالاحکام. جلد ۲٫ قم. اعتماد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۴٫ مختلف‌الشیعه. جلد ۹٫ قم. مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.

خلیلی، عذرا، ۱۳۸۵. «جایگاه زندان در اندیشه اسلامی». مجله ندای صادق. شمارۀ ۴۳٫ پاییز.

خمینی، سید روح الله. ۱۴۰۳ ق. تحریرالوسیله. جلد ۲٫ نجف. مطبوعه الاداب.

خویی، ابوالقاسم. ۱۳۹۱٫ مبانی تکلمه‌المنهاج. جلد اول. تهران. انتشارات خرسندی. چاپ دوم.

ــــــــــــــــ ۱۳۹۱٫ مبانی تکمله‌المنهاج. جلد ۲٫ تهران. انتشارات خرسندی. چاپ دوم.

درفشه، صابر. ۱۳۷۹٫ تحقیقی پیرامون زندان و پیامدهای آن. آرشیو مرکز آموزشی و پژوهشی سازمان زندان‌ها.

رضائی، رضا. ۱۳۸۶٫ «کاهش جمعیت کیفری و فرایند حبس‌زدایی». مجله اصلاح و تربیت. شمارۀ ۶۸٫ آذر.

رمخشری، محمودبن‌عمر. ۱۴۱۵ ق. تفسیر کشاف. جلد ۱٫ قم. نشرالبلاغه.

سجستانی، ابوداوود سلیمان ‌بن ‌الاشعث. بی‌تا. سنن ابی‌داوود. جلد ۳٫ بیروت. دارالجلیل.

سنگلجی، محمد ۱۳۷۸٫ آیین دادرسی در اسلام. به کوشش محمدرضا بندرچی. چاپ دوم.

صانعی، پرویز. ۱۳۸۹٫ حقوق جزای عمومی. جلد ۲٫ تهران. انتشارات بهنامی.

صدوق، ابوجعفرمحمدبن‌علی. ۱۴۰۴ه. من لایحضره الفقیه. جلد ۳٫ قم. جامعه مدرسین. چاپ دوم.

صلاحی، جاوید. ۱۳۵۲٫ کیفرشناسی. چاپ اول. انتشارات آرش. تهران. زمستان.

طبرسی، ابن‌علی‌الفضل‌بن‌الحسن. بی‌تا. مجمع‌البیان. جلد ۷٫ بیروت. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

طبری، محمدبن‌جریر. بی‌تا. تفسیرطبری. جلد ۴٫ بیروت. دارالکفر.

طبسی، نجم‌الدین. ۱۳۹۱٫ حقوق زندانی و موارد زندان در اسلام. ترجمه احمدی ابهری، محمدعلی. قم. بوستان کتاب.

طوسی، ابوجعفر محمدبن‌الحسن. بی‌تا. تفسیر تبیان. جلد ۱٫ بیروت. دارالاحیاء‌التراث‌العربی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ۱۳۹۰٫ تهذیب‌الاحکام. جلد ۶٫ تهران. دارالکتب‌الاسلامیه.

ـــــــــــــــــــــــــــــ ۱۴۰۷ ق. الخلاف فی الاحکام. جلد ۵٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

عاملی، زین الدین بن علی بن احمد ( شهید ثانى). ۱۴۲۵ ق. مسالک‌الافهام. جلد ۴٫ قم. بنیاد معارف اسلامى.

عزبن عبدالسلام، عزالدین عبدالعزیز. ۱۴۱۲ ق. قواعدالاحکام فی مصالح‌الانام. بیروت. چاپ دارالشرق للطباعه.

عوده، عبدالقادر. بی‌تا. تشریح‌الجنایی‌الاسلامی مقارنا بالقانون الوضعی. جلد ۱٫ بیروت. دارالکتاب‌العربی.

فخر رازی، فخرالدین محمدبن‌عمر. بی‌تا. مفاتیح‌الغیب‌ الکبیر. ترجمه علی‌اصغر حلبی. تهران. اساطیر.

فخرالمحققین، ۱۴۱۰ ق. ایضاح الفوائد. جلد ۴٫ قم. نشر اسماعیلیان. چاپ دوم.

فوکو، میشل. ۱۳۹۱٫ مراقبت و تنبیه، تولد زندان. ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. ویرایش اول. تهران. نشر نی. چاپ دهم.

قربان‌نیا، ناصر. ۱۳۸۷٫ «فلسفه مجازات‌ها در فقه کیفری اسلام». مجله قضاوت. شماره ۵۲٫ مرداد و شهریور.

گودرزی بروجردی، محمدرضا؛ مقدادی، لیلا. ۱۳۸۳٫ تاریخ تحولات زندان. تهران. نشر میزان. چاپ اول.

گودرزی بروجردی، محمدرضا؛ الوندی، مظفر. ۱۳۸۲٫ حقوق بشر در نظام کیفری و زندان‌ها. تهران. انتشارات راه تربیت. چاپ نخست.

گودرزی بروجردی، محمدرضا؛ جوانفر، عباس. ۱۳۸۲٫ «مجله تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی». نارسایی‌های زندان. سال سوم. شماره نهم و دهم. پاییز و زمستان.

لطف الله، صافی گلپایگانی. ۱۳۶۳٫ تعزیر انواعه و ملحقانه. بیروت. مؤسسه النشر الاسلامی.

مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۳ ق. بحارالانوار. بیروت. داراحیاء التراث العربی.

مظلومان، رضا. ۱۳۵۴٫ «مکتب سالب آزادی». ماهنامه قضایی. شماره ۱۱۱٫ خرداد.

مغنیه، محمد جواد. ۱۴۰۴ ق. فقه الام جعفر صادق. جلد ۵٫ بیروت. دارالتیار الجدید.

معین، محمد. ۱۳۸۹٫ فرهنگ معین. جلد ۲٫ تهران. انتشارات امیرکبیر. چاپ بیست و پنجم.

مفید، ابوعبدالله. ۱۴۱۰ ق. المقنعه. قم. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

میرمعزی، سیدحسین. ۱۳۹۱٫ نظام اقتصادی اسلام. جلد ۲٫ قم. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

موسوی تومتری، سید افشین. ۱۳۸۰٫ «حبس و توقیف غیرقانونی در حقوق کیفری ایران». پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی. تهران. دانشگاه تهران.

نجفی‌قوچانی، سید محمدحسن. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۲۵٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۲۶٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۳۳٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۳۵٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۳۸٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۴۰٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۴۱٫ قم. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد ۴۲٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

نراقی، سید احمد. ۱۴۱۵ ق. مستندالشیعه. جلد ۲٫ مشهد. مؤسسه اهل‌البیت. چاپ اول،

وائلی، احمد. ۱۳۶۲٫ احکام زندان. ترجمه محمدحسن بکائی. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

الوائلی، احمد. بی‌تا. احکام السبحون بین الشریعه و القانون. بیروت. مؤسسه اهل‌البیت.

یشک، هانس. ۱۳۶۸٫ «حقوق جزای نوین جمهوری فدرال آلمان در بوته آزمایش». ترجمه دکتر محمد آشوری. نشریه کانون وکلا. شماره ۱۴۸ و ۱۴۹٫ پاییز و زمستان.

Bagaric, Micro. 2000-2001. “proportinonality in sentencing: its justifivation, meaning, and role“. current issues in criminal justice. volume 12 number 2.

Bordy S.R. 1996. “The Effectiveness of sentencing“. home pffice research, study. No 35. London. HMSO.

Kury, H & Ferdinand , T. 1999. “public opinion and punitivity“. International journal of law and psychiatry. Vol.22 . Nos 3-4.

1992. Malcolm and Simon Jonathan. 1992. “The New Penology: Notes on the Emerging Strategy of Corrections and its Implications“. Criminology. Vol 30. No 40.

Report de commission canadienne sur la determinution de la peine. 1987. P.48.

Sentencing Guideline’s Cuncil, Dangerous Offenderd , guide for sentencers and practitioners, Version 2, Tuly 2008.

Smith D.Z & Ashworth. Andrew.  ۲۰۰۴٫ “Disproportionate Sentences as Human Rights Violations“. The Modern Law Review. No 4, Volume 67.