بررسی رویکردهای پنجگانه در مواجهه با علم
رضا غلامی
عضو هیئت علمی مرکز پژوهشهای علوم انسانی اسلامی صدرا
gholami@sccsr.ac.ir
چکیده
این مقاله از دو بخش عمده تشکیل شده است: بخش اول، تبیین چهار رویکرد موجود درباره علم در میان مسلمانان و شعب گوناگون هر یک از رویکردهای مزبور به همراه با نقد مختصر هر یک از آنها؛ و بخش دوم، تبیین رویکرد پنجم به مثابه رویکرد مختار در قالب چهار اصل عمده. در بخش پایانی این مقاله با طرح چندین پرسش فلسفه علمی و پاسخ به آنها، پایداری رویکرد پنجم که رویکرد مختار است ارزیابی شده است. مغز رویکرد پنجم این است که اولاً قلمرو دین مقتضی شکلگیری علوم انسانیِ اسلامی است، لکن مقتضی شکلگیری علوم طبیعی، فنی و پزشکی اسلامی نیست؛ ثانیاًً در علوم انسانی اسلامی، قرار بر جذب دانش و روششناسی های تجربی نیست، بلکه بر اساس منطقهبندی جدیدی که در ساحت علم بالمعنی الاعم صورت می‌گیرد، هر یک از منابع و روششناسی های علمی بر حسب قابلیت و کارکردی که دارد به‌تنهایی و یا شراکتی در یک یا چند منطقه مشخص از مناطق مزبور قرار می‌گیرد. مهمترین ثمره این طبقهبندی، ارتقای کارآمدی علوم انسانیِ اسلامی در شناخت و حل مسائل اساسی بشر و نزدیک کردن معرفت انسان به یقین است؛ ثالثاًً علوم طبیعی، فنی و پزشکی، اسلامی و غیراسلامی ندارند، لیکن در صورت عدم تعارض با زیرساخت‌های فکری اسلام، مورد تأیید اسلام‌اند و عملاً نیز مشروعیت می‌یابند؛ رابعاً بشر در زندگی دنیوی دارای نیازها و پاسخهای مشترک است و اسلام دستاوردهای بشری در حوزه علم و فناوری را مگر در مواردی که با هدف پلید به دست آمده باشد، قبول دارد؛ خامساً اراده انسان در شکلگیری علم گرچه انکارناپذیر است، اما تفاوت اراده به نسبی کردن خوبی و بدی در حوزه علم نمیانجامد؛ سادساً اسلام جبر تاریخی را قبول ندارد و انسانها را در تغییر شرایط محیطی مسئول میانگارد؛ لذا در اسلام چیزی به نام توقف و سکون در برابر شرایط به نام حوالت تاریخی و غیره وجود ندارد و قائلان به این دیدگاه، خواسته یا نخواسته به سکولاریسم تن داده‌اند.
کلیدواژگان: معرفت، عقل برهانی، عقل جزئی، علم تجربی، روششناسی، سکولاریسم، علم دینی، فناوری و پیشرفت.
منابع:
- قرآن مجید.
- باربور، ایان (۱۳۶۲). علم و دین. ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- بازرگان، مهدی (۱۳۳۸). عشق و پرستش. تهران: کانون نشر پژوهشهای اسلامی.
- ــــــــــــــــــــ (۱۳۷۹). مجموعه آثار. جلد تهران: انتشارات قلم.
- ــــــــــــــــــــ (۱۳۵۳). باد و باران در قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- باقری، باقر (۱۳۸۲). هویت علم دینی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم: مرکز نشر اسراء.
- چالمرز، آلن اف. (۱۳۹۳). چیستی علم (درآمدی بر مکاتب علمشناسی فلسفی). ترجمه سعید زیباکلام. تهران: سازمان سمت.
- زاهدی، محمدصادق و ثمره هاشمی، سیداحمد (۱۳۹۲). رابطه علم و دین در آرای مرتضی مطهری و مهدی بازرگان، پژوهشهای علم و دین، ۴ (۲): ۵۹-۷۶٫
- زرشناس، شهریار (۱۳۷۴). درباره ایدئولوژیزدایی، نشریه صبح. ۲۸-۳۲٫
- سروش، عبدالکریم (۱۳۷۳). قبض و بسط تئوریک شریعت، نظریه تکامل معرفت دینی. تهران: انتشارات صراط.
- شریفی، احمدحسین (۱۳۹۳). مبانی علوم انسانی اسلامی. تهران: انتشارات آفتاب توسعه.
- عسگری، حسین (۱۳۸۹). روستای ایستا (پژوهشی درباره اهل توقف در طالقان). تهران: نشر شهید سعید محبی.
- غلامی، رضا (۱۳۹۱). اسلام و جهانی شدن. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
- فردید، سیداحمد (۱۳۸۷). دیدار فرهی و فتوحات آخرالزمان. به کوشش محمد مددپور. تهران: مؤسسه فرهنگی و پژوهشی چاپ و نشر نظر.
- قائمینیک، محمدرضا (۱۳۸۸). نظریه‌ها و آرا در باب نسبت علم و دین (مقدمه‌ای بر پژوهش درباره امکان علم دینی)، مجله راهبرد فرهنگ. ۶: ۹۵-۱۲۴٫
- مطهری. مرتضی (۱۳۷۷الف). مجموعه آثار. جلد ۶ (اصول فلسفه و روش رئالیسم). قم: انتشارات صدرا.
- مطهری. مرتضی (۱۳۷۷ب). مجموعه آثار. جلد ۱۳ (توحید و تکامل). قم: انتشارات صدرا.
- معینی علمداری، جهانگیر (۱۳۹۲). روششناسی نظریه‌های جدید در سیاست (اثباتگرایی و فرااثباتگرایی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۳). علم و عقلانیت نزد پل فایرابند. تهران: نشر نی.
- مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۸۵). قیاسناپذیری پارادایم‌های علمی. تهران: نشر نی.
- موحد ابطحی، سیدمحمدتقی (۱۳۸۹). ارادهگرایی،به مثابه مبنایی برای علم دینی در نظریه فرهنگستان علوم اسلامی، معرفت کلامی، ۱(۴): ۱۷۹-۲۰۸٫
- نصر، سیدحسین (۱۳۸۲). نیاز به علم مقدس. ترجمه حسن میانداری. قم: انتشارات طه.
- نیوتن اسمیت، و پوپر، ویلیام (۱۳۹۴). علم و عقلانیت. ترجمه سیدیاسر جبرائیلی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
