رامین خورسند

پژوهشگر دورۀ دکتری شهرسازی. گروه شهرسازی دانشکدۀ معماری و شهرسازی. دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران. ایران.

Ramin_Khorsand@arch.iust.ac.ir

عبدالحمید نقره‌کار

کارشناسی ارشد معماری. دانشیار پایه ۳۰٫ گروه معماری دانشکدۀ معماری و شهرسازی. دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران. ایران.

A_noghrekar@iust.ac.ir

چکیده

زیبایی‌‌‌‌شناسی یکی از مهم‌‌‌‌ترین بنیان‌‌‌‌های تمدن‌‌‌‌ساز و هویت‌‌‌‌آفرین در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی وغیره است. نوع زیبایی‌‌‌‌شناسی و حکمت هنر مبتنی‌بر آن، جهات مثبت و منفی تمدن‌‌‌‌ها را به نمایش می‌‌‌‌گذارد. اگر ارزش‌‌‌‌های زیبایی‌‌‌‌شناسانه دچار بحران شود، کم‌‌‌‌کم همۀ ابعاد جامعه به‌سوی بحران حرکت می‌‌‌‌کند. سرچشمۀ ارزش‌‌‌‌های زیبایی‌‌‌‌شناسی در مباحث معرفت‌‌‌‌شناسی، هستی‌‌‌‌شناسی، انسان‌‌‌‌شناسی و معبودشناسی است؛ بنابراین، هرکدام از مکاتب فلسفی مبتنی‌بر موضوعات ذکرشده تعاریف خاص خود را از موضوع زیبایی‌‌‌‌شناسی‌‌‌‌ و حکمت هنر دارند. درصورتی‌که مبانی زیبایی‌‌‌‌شناسی و حکمت هنر منبعث از آن در جامعه‌‌‌‌ای با فطرت الهی و روح تعالی‌‌‌‌جوی انسان‌‌‌‌ها ناسازگار و متفاوت باشد، آن جامعه دچار بحران هویت و ازخودبیگانگی خواهد شد و در تعاملات بین‌‌‌‌المللی بر فرهنگ و هنر جهان تأثیر نامطلوب خواهد گذاشت.

بنابراین، در این تحقیق تلاش شده است با بررسی تطبیقی مفهوم زیبایی‌‌‌‌شناسی در فرهنگ‌‌‌‌های شرقی و غربی و در مقایسه با فرهنگ الهی اسلام، که مبرا از نقص و تحریف، مبتنی‌بر کلام الهی و سنت ائمۀ معصوم (علیه‌السلام) باقی ‌‌‌‌مانده است و ازطریق موضوعات بنیادین، که سرچشمۀ زیبایی‌‌‌‌شناسی‌‌‌‌ها هستند، نظیر معرفت‌‌‌‌شناسی، هستی‌‌‌‌شناسی، انسان‌‌‌‌شناسی و معبودشناسی، مفهوم زیبایی‌‌‌‌شناسی وجودی، فطری و نوعی انسان‌‌‌‌ها و مفهوم زیبایی‌‌‌‌شناسی ماهیتی، نسبی و سلیقه‌‌‌‌ای انسان‌‌‌‌ها با هم مقایسه شود و رابطۀ آن‌‌‌‌ها با یکدیگر در یک نظام سلسله‌‌‌‌مراتبی و تعالی‌بخش مورد ارزیابی قرار گیرد. روش تحقیق در این پژوهش کیفی و با بهره‌‌‌‌گیری از منابع کتابخانه‌‌‌‌ای و استفاده از روش‌‌‌‌های استدلال منطقی و تفسیری است.

آنچه این پژوهش، با مطالعۀ تطبیقی مفهوم زیبایی‌‌‌‌شناسی بدان دست یافته آن است که فرهنگ‌‌‌‌های غربی و شرقی از گذشته تا امروز، به دلیل نداشتن داوری جامع و مانع و الهی، همواره فاقد ثبات نظری در مقولۀ معرفت‌‌‌‌شناسی، هستی‌‌‌‌شناسی، انسان‌‌‌‌شناسی و معبودشناسی بوده‌‌‌‌اند. به همین دلیل مکاتب گوناگون به افراط و تفریط و یک‌بعدی‌‌نگری دچار شده‌‌‌‌اند؛ ازاین‌رو، زیبایی‌‌‌‌شناسی آن‌‌‌‌ها نیز از این جزئی‌نگری، تضاد و چندگانه‌‌‌‌بینی به ثبات و حقیقت نرسیده ‌‌‌‌است و بحران‌‌‌‌های هنری معاصر زاییدۀ آن است.

اما مکتب اسلام، به‌واسطۀ ثبات مبانی‌‌‌‌ نظری ناشی از فرهنگ توحیدی، مبتنی‌بر کلام وحی و سنت ائمۀ معصوم (علیه‌السلام)، زیبایی‌‌‌‌شناسی جامع و مانعی را ارائه کرده است. در حکمت اسلامی، «زیبایی وجودی است حقیقی، که در عالم ماده با صورت‌های مادی به‌وسیلۀ حواس پنج‌گانه و در عالم معقول با صفات مفهومی به‌وسیلۀ عقل و در عالم ملکوت با صورت‌‌‌‌های ملکوتی به‌وسیلۀ دل (روح)، به نسبت قوه و ظهور وجود و ظرفیت مخاطبان ادراک می‌‌‌‌شود».

کلیدواژه‌ها:

زیبایی، زیبایی‌شناسی اسلامی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معبود‌شناسی، معرفت‌‌‌‌شناسی، حکمت اسلامی.

کتابنامه

قرآن کریم. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. تهران و قم: دارالقرآن کریم. دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. ۱۳۷۷٫ الهیات الشفاء. نرم‌افزار نورالحکمه. تهران: نشر مؤسسه نور.

اتینگهاوزن، ریچارد. ۱۳۶۳٫ «زیبایی از دیدگاه غزالی». فصلنامۀ هنر. ترجمۀ دکتر سعید حنایی. شمارۀ ۲۷.

امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۳۷۴٫ شرح دعای سحر. ترجمۀ سید احمد فهری. تهران: انتشارات اطلاعات.

تولستوی، لئون. ۱۳۵۶٫ هنر چیست؟ ترجمۀ کاوه دهگان. تهران: انتشارات امیرکبیر.

جعفری، محمدتقی. ۱۳۷۸٫ هنر و زیبایی از دیدگاه اسلام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ دوم.

جوادی‌آملی، عبدالله. ۱۳۸۰٫ «انتظار بشر از دین». مجلۀ پاسدار اسلام. شمارۀ ۲۳۳٫ صص ۹ـ۶٫

جوزی، محمدرضا، ۱۳۷۹٫ «زیبایی و الفاظ وابسته». مجلۀ اشارت. شمارۀ ۲٫

خورسند، رامین؛ نقره‌‌‌‌کار، عبدالحمید. ۱۳۹۷٫ «تبیین مفهوم زیبایی از منظر جهان‌‌‌‌بینی اسلامی جهت ارزیابی آثار معماری و شهرسازی». فصلنامه علمی پژوهشی نقش جهان. دورۀ ۸٫ شمارۀ ۲٫ صص ۱۱۰ـ۱۰۱٫

دورانت، ویل. ۱۳۸۵٫ لذات فلسفه. فصل زیبایی‌‌‌‌شناسی. ترجمۀ عباس زریاب خویی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

سهروردی، شهاب‌الدین. ۱۳۶۶٫ حکمت الاشراق. ترجمۀ جعفر سجادی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

صلیبا، جمیل، ۱۳۶۶٫ فرهنگ فلسفی. ترجمۀ منوچهر صانعی دره‌‌‌‌بیدی. تهران: انتشارات حکمت.

غزالی، ابوحامد محمد. ۱۳۵۸٫ احیاء علوم الدین. ترجمۀ محمد خواجوی. جلد ۱ و ۲٫ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

فارابی، ابونصر محمد. ۱۳۷۶٫ السیاسه المدنیه. ترجمۀ حسن ملکشاهی. تهران: نشر سروش.

کوماراسوامی، آناندا. ۱۳۸۳٫ «نظریۀ هنر در آسیا». مجلۀ خیال. ترجمۀ صالح طباطبایی. شمارۀ ۹٫

مطهری، مرتضی. ۱۳۷۸الف. مجموعه آثار. جلد ۲٫ تهران: انتشارات صدرا.

ــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸ب. مجموعه آثار. جلد ۵٫ تهران: انتشارات صدرا.

معین، محمد. ۱۳۸۶٫ فرهنگ فارسی معین. تهران: چاپ پارس نوین.

مقدادی­ اصفهانی، علی. ۱۳۷۴٫ نشان از بی نشان­ها. تهران: انتشارات جمهوری.

ملاصدرا. ۱۳۸۰٫ اسفار اربعه. جلد ۱٫ تهران: چاپ بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

نقره‌‌‌‌کار، عبدالحمید. ۱۳۸۷٫ درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۶٫ درسنامۀ حکمت اسلامی در هنر و معماری. دورۀ دکتری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.

ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۷٫ تبیین معماری و شهرسازی مبتنی‌بر هویت اسلامی ایرانی. قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی.

هایدگر، مارتین. ۱۳۷۹٫ سرآغاز کار هنری. ترجمۀ پرویز ضیاء شهابی. تهران: نشر هرمس.

ــــــــــــــــ‌. ۱۳۸۱٫ شعر زبان و اندیشۀ رهایی. ترجمۀ عباس منوچهری. تهران: نشر مولی.

The Merriam-Webster Dictionary. 1999. Published by G & C Merriam Co.