پردیس بهمنی

استادیار دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. همکار قطب علمی معماری اسلامی دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران. ایران.

Bahmanip59@gmail.com

 چکیده

عناصر هندسی از نخستین مفاهیم قابل درک هستند و شاید بتوان گفت از ابتدایی‌ترین عناصر قابل درک طبیعت اقتباس شده‌اند. در این مقاله پایه‌ای‌ترین این عناصر، ازجمله نقطه، مورد توجه قرار گرفته است که به‌ویژه در هنر اسلامی به‌صورت دایره، بیشترین جلوه‌گری را در میان عناصر هندسی دارد و می‌تواند نمادی از خورشید و آسمان درنظر گرفته شود. مفاهیم عناصر هندسی چنان ریشه‌ای هستند که شاعران نیز جهت تجسم مفاهیم عمیق از آن‌ها استفاده کرده‌اند. هنر متأثر از جهان‌بینی اسلامی، که با تزیینات تصویری همراه با القائات بت‌پرستی به‌شدت مخالف بود، با تغییر و ترکیب آرایه‌ها و نقوش انتزاعی هنر پیشینیان، به نظم هندسی‌ای دست یافت که بر پایۀ اصول دینی و مفاهیم اسلامی و در جهت تقویت وحدت در تزیینات بود؛ نظم هندسه‌واری که بعدها همراه با نقوش هندسی و اسلیمی و خط از مشخصه‌های بارز هنر اسلامی شد. مطالعۀ هنر معماری ایران در دوره‌های اسلامی به‌ویژه تزیینات مساجد، نتایج چشمگیری را در این زمینه به‌دست می‌دهد.

این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی ابتدا ضمن مطالعۀ موردی مسجد شیخ لطف‌الله، با استفاده از روش تحقیق کتابخانه‌ای و میدانی و استدلال منطقی به بررسی و تحلیل نقوش به‌کار‌رفته در تزیینات دیوارها و به‌خصوص گنبد منحصر‌به‌فرد آن می‌پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش ما را با انواع نقوش و نیز مفهوم بنیادین استفاده‌شده در قرون گذشته آشنا می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از بررسی نمونۀ موردی بیانگر این نکته است که در تزیینات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، نقوش هندسی اسلیمی، ستاره‌های بزرگ مکرر با طرح درهمی از پیچک‌های به‌هم‌پیچیده، طرح‌های لوزی شکل، نقوش گل و بوته است که هر کدام مفاهیم معنوی خاصی را نمادگرایی می‌کنند. جلوه‌گری مفاهیم هندسی در طراحی این مسجد، به‌عنوان رسانه‌ای که در دسترس و استفادۀ عموم است، مورد توجه این مقاله بوده است. در این مقاله با بررسی اصول اولیۀ مرتبط با هنر در قرون اولیۀ اسلامی به معناکاوی نقوش هندسی پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها:

مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، عناصر هندسی، نقوش هندسی، شعر شاعران.

کتابنامه

اکبری، مهدی. ۱۳۹۲٫ «بررسی و تحلیل تزیینات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان». اولین کنفرانس ملی معماری و فضاهای شهری پایدار. مشهد مقدس.

افشار مهاجر، کامران. ۱۳۷۹٫ «حضور نمادها در هنرهای سنتی ایران». نامۀ هنر. شمارۀ ۸٫ دانشگاه هنر تهران. صص ۶۳ـ۵۱٫

ایمنی، عالیه، .۱۳۸۹٫ «بیان نمادین در تزیینات معماری اسلامی». مجلۀ اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب ماه هنر. تیر. شمارۀ ۱۴۲٫ صص ۳۱ـ۱۸٫

بلخاری قهی، محمد. ۱۳۸۴الف. مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. تهران: نشر سوره مهر، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.

ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۴ب. حکمت، هنر و زیبایی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

بمانیان، محمد رضا؛ اخوت، هانیه؛ بقایی، پرهام. ۱۳۹۰٫ کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: نشر هله.

بورکهارت، تیتوس. ۱۳۶۵٫ هنر اسلامی زبان و بیان. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــــ. ۱۳۸۱٫ هنر مقدس. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ مبانی هنر اسلامی. ترجمه و تدوین امیر نصری. تهرن : حقیقت.

ـــــــــــــــــــ.  ۱۳۴۶٫ روح هنر اسلامی.                        ترجمه حسین نصر. مجله هنر و مردم . ش ۵۵ صص ۲-۷٫

بهمنی، پردیس. ۱۳۹۴٫ طرح اشیا در تمدن اسلامی ایران. تهران: انتشارات فخراکیا.

ــــــــــــــــ. ۱۳۹۷٫ نظریۀ ماناک. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.

بینای مطلق، محمود. ۱۳۸۵٫ نظم و راز. تهران: هرمس.

پوپ، آرتور .۱۳۵۱٫ «مسجد شیخ لطف‌الله». مجلۀ هنر و مردم. شمارۀ ۱۱٫ صص ۱۳۱ـ۱۱۹٫

ــــــــــــ. .۱۳۸۸٫ معماری ایران. ترجمۀ زهرا قاسم‌علی. تهران: انتشارات سمیرا. چاپ اول. صص ۱۸۸ و ۱۸۱٫

پیرمحمدی، محمد. ۱۳۹۳٫ «بررسی معنای نمادین برخی از نقوش و فرم‌ها در بنای مساجد ایرانی». همایش ملی معماری مرمت و شهرسازی و محیط زیست پایدار. خرم آباد.

پیرنیا، محمد کریم؛ معماریان، غلامحسین .۱۳۸۷٫ سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: نشر سروش دانش. ص ۹۱۳٫

جلالی‌فر، سارا. ۱۳۹۳٫ بررسی حکمت و مفاهیم نمادین نقوش هندسی در معماری اسلامی ایران. قزوین: اولین کنفرانس سراسری توسعۀ محوری مهندسی عمران، معماری، برق و مکانیک ایران.

جنیدی، فریدون. ۱۳۸۶٫ زندگی و مهاجرت آریایی‌ها. تهران: نشر بلخ.

خزایی، محمد. ۱۳۸۵٫ «نقش تزیینات هنر ساسانی در شکل گیری هنر اسلامی ایران در سده های سوم تا پنجم هجری». مجله نگره، شماره‌های ۳ـ۲ و صص ۵۲ـ۴۱٫

ـــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ «نقش نمادین طاووس در هنرهای تزیینی ایران». کتاب ماه هنر. شماره‌های ۱۱۲ـ۱۱۱٫ صص ۱۲ـ۶٫

دوبوکور، مونیک. ۱۳۷۳٫ رمزهای زنده جان. ترجمه جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.

رضازاده اردبیلی، مجتبی. ۱۳۹۲٫ «بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی». ترجمۀ مجتبی ثابت‌فرد‌. نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی. دورۀ ۱۸٫ شمارۀ ۱٫

رضالو، رضا؛ آیرملو، یحیی؛ میرزا آقاجانی، اسدالله. ۱۳۹۲٫ «مطالعۀ سیر تحول نقوش چلیپایی در تزیینات معماری دورۀ اسلامی ایران و زیبایی‌شناسی و نمادشناسی آن». نشریۀ هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی. بهار. دورۀ ۱۸٫ شمارۀ ۱٫ صص ۲۴ـ۱۵٫

روح فر، زهره. ۱۳۶۷٫ نقش عقاب بر کفن های آل بویه. مجله باستان شناسی و تاریخ. مرکز نشر دانشگاهی، ش دوم ، صفحه ۲۸-۲۳٫

ضرابی، مهسا .۱۳۸۳٫ «مسجد شیخ لطف‌الله». مجلۀ پیام آبادگران.  صص ۸۸ـ۸۳٫

عصنام، السعید؛ پارمان، عایشه. ۱۳۶۳٫ نقش‌های هندسی در هنر اسلامی. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: انتشارات سروش.

فرای، ریچارد. ۱۳۶۳٫ عصر زرین فرهنگ ایران. مترجم مسعود رجب نیا. چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.

طاهباز، منصوره. ۱۳۸۳٫ شکل مقدس. دو فصلنامه صفه. دوره ۱۴٫ شماره ۳۸٫ صص ۹۵-۱۲۶٫

کیانی، محمدیوسف. ۱۳۷۹٫ پیشینه سفال و سفالگری در ایران. تهران: نسیم دانش.

گرابار، اولگ. ۱۳۷۹٫ شکل‌گیری هنر اسلامی. مهرداد وحدتی دانشمند. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

گوبران، آلن. ۱۳۷۸٫ فرهنگ نمادها. ترجمه سوادبه فضایلی. جلد اول. تهران : انتشارات جیحون.

گیریشمن،رومان. ۱۳۵۰٫ هنر ایران پارت و ساسانی. ترجمه بهرام فره‌وشی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

لولر، رابرت. ۱۳۶۸٫ هندسه مقدس. ترجمه هایده معیری. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مددپور، محمد. ۱۳۸۷٫ تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل.

نجد ازن، ژاله. ۱۳۸۷٫ «زیبایی‌شناسی اسلامی راه دیگری به معرفت خیال». فصلنامۀ پژوهش. شمارۀ ۲۵ و ۲۶٫

نجیب اوغلو، گل‌رو. ۱۳۷۹٫ هندسه و تزیین در معماری. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: نشر لیلا.

نصر، حسین. ۱۳۸۲٫ جاودان خرد: مجموعه مقالات دکتر سید حسین نصر. به اهتمام: سید حسن حسینی. تهران: انتشارات سروش.

نقی زاده، محمد؛ امین‌زاده، بهناز. ۱۳۸۰٫ وجوه افتراق و هنر معنوی و هنر مادی. نامه هنر. شماره ۱۱٫ تهران: دانشگاه هنر تهران. صص: ۵-۲۰٫

نوروزی، علیرضا. ۱۳۸۰٫ «مسجد شیخ لطف‌الله». مجلۀ قرآن و حدیث. گلستان قرآن. شمارۀ ۱۱٫ صص ۹۹ـ۹۸٫

هینلز، جان. ۱۳۸۵٫ شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه. چاپ دهم.

ــــــــــــ. ۱۳۸۸٫ اسطوره‌های ایرانی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.

یغمایی، حسن. ۱۳۷۰٫ تاریخ دولت صفاریان. تهران: انتشارات دنیای کتاب.

Khazaei, Mohammad. 1999. The Arabesque Motif in Early Islamic Persian Art, Book Axtra, London..380.:اه هنر تهران نر. شماره ۱۱،