«بررسی انتقادی رویکرد حسن حنفی در علوم اسلامی و انسانی»
نصرالله آقاجانی
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم
چکیده:
حسن حنفی از روشنفکران معاصر مصر، سالیانی از عمر خود را به تألیف آثار گوناگونی در حوزه «اسلام و تجدد» و یا به تعبیر او «التجدید و التراث» (بازسازى و میراث) گذرانده و عکسالعملهای متفاوتی را بر انگیخته است. روششناسی بنیادی او برخاسته از مکاتبی چون پدیدارشناسى هوسرل، مارکسیسم و سوسیالیسم بوده و نسبیتگرائی، فایدهگرائی، قداستزدائی، تجربهگرائی، اومانیسم و رویکرد تاریخی تمدنی، رهیافتهائی است که او در تحلیل میراث اسلامی بهره میگیرد.
حنفی در رویکرد تاریخی و تمدنی خود برای هر دوره تاریخی و هر تمدنی روحی قائل است به این معنا که اندیشهها در شرائط تاریخی و تمدنی خاصی پدید میآیند و هر فکری، اندیشهای تمدنی و تعبیری از روح عصر خویش است. میراث از نظر او تعبیری فکری از پدیدههای هر عصر و تدوینی نظری از ستیزهای فکری آن میباشد؛ امری آسمانی نیست بلکه تکوینی تاریخی وتطوری اجتماعی داشته و هیچ مقیاسی برای تشخیص نظری صواب و خطا در آن وجود ندارد و باید به دنبال ملاکهای عملی نظیر فایدهمندی رفت. رویکرد تاریخی حنفی با رویکرد مارکسیستی او پیوند خورده و تفسیری مادی از اصول بنیادی دین یعنی توحید، نبوت و معاد را رقم زده است. از مبانی و بنیادهای روششناختی حنفی در تجدد و تراث، اومانیسم و سکولاریسم است یعنی تغییر آن از محوریت خدا به محوریت انسان. به گمان او باید تفسیر و فهم خود از دین بلکه بازسازی آن را بر مبنای انسان معاصر انجام داد نه مفهوم «الله» و «توحید». او سکولاریسم غرب را جوهر و اساس دین میداند و مدعی است وحی در جوهر خود سکولار است، دینی بودن امری عارضی بوده که از تاریخ بر آن تحمیل شده است. از نظر او سکولاریسم در غرب برای بازگشت آزادی انسان (آزادی فکر، بیان و رفتار) و نفی هر نوع سلطهای غیر از سلطه عقل به وجود آمد، بنابراین سکولاریسم اساس وحی و جوهر آن است. نوع نگاه او به غرب، علوم انسانی و اسلامی، پدیدهای جدید و اختصاصی او نیست بلکه خطوط کلی و روح آن مشترک بین بسیاری از روشنفکران غربگرای دنیای اسلام است که نقدهای جدی و بنیادینی را طلب میکند و این مقاله با چنین هدفی تألیف شده است.
واژگان کلیدی
حسن حنفی، علوم اسلامی، تجدد، روشنفکری، غرب، میراث اسلامی، بازساری، رویکرد انتقادی
*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره پنجاهم فصلنامه ذهن منتشر شده است.
منابع و مآخذ
- عبدالله جوادى آملى، شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، ۱۳۷۲٫
- حسن حنفى، التراث و التجدید، ، بیروت، المؤسّسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع، الطبعه الرابعه، ۱۴۱۲هـ – ۱۹۹۲م.
- حسن حنفى ، الدین والثوره فى مصر، الاصولیه الاسلامیه، قاهره، مکتبه مدبولى.
- حسن حنفى،فى الفکر الغربى المعاصر، ، بیروت، المؤسسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع، الطبعه الرابعه، ۱۴۱۰٫
- حسن حنفى، قضایا معاصره فى فکرنا المعاصر، ، دارالفکر العربى، القاهره.
- حسن حنفى، مقدمه فى علم الأستغراب، بیروت، المؤسسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع، الطبعه الأولى، ۱۴۱۲٫
- حسن حنفى،من العقیده الى الثوره، بیروت، دار التنویر للطباعه و النشر، الطبعه الأولى، ۱۹۸۸ (در پنج جلد).
- حسن حنفى، من النص الى الواقع (محاوله لاعاده بناء علم اصول الفقه)، دار المدار الاسلامى، الطبعه الاولى ۲۰۰۵، بیروت (در دو جلد).
- حسن حنفى، هموم الفکر و الوطن،دار قباء للطباعه و النشر و التوزیع، القاهره، ۱۹۹۸ م (دو جلد).
- حسن حنفى ،از نقد سند تا نقد متن، فصلنامه علوم حدیث، شمارههاى ۱۵ تا ۲۱٫
- محمدعلى زکریایى،درآمدى بر جامعه شناسى روشنفکران ایران، چاپ اول، نشر آذریون، ۱۳۷۸٫
- عبدالمجید شرفى،عصرىسازى اندیشه دینى، مترجم محمد امجد، چاپ اول، نشر ناقد، ۱۳۸۲٫
- طباطبائی محمد حسین،(بی .تا)، اصول و فلسفه و رئالیسم.
- حمید عنایت، سیرى در اندیشه سیاسى عرب، چاپ سوم، چاپخانه سپهر، تهران، ۱۳۶۳٫
- ژان فرانسوا لیوتار، ترجمه عبدالکریم رشیدیان،پدیده شناسى، نشر نى، چاپ دوم، ۱۳۸۴٫
