مسعود ناری‌قمی

استادیار دانشگاه فنّی و حرفه­ای، دانشکده پسران قم (نویسنده‌ی مسئول)

msnarighomi@ut.ac.ir

چکیده

تعیین مخاطب ایده­آل، یک امر پایه در مبانی نظری طرّاحی شهری است. در این نوشتار، وضعیت مخاطب ایده­آل در سه دسته از نظریه­های اجتماعی مرتبط با فضای شهری (نظریه­های سوسیالیستی، نظریه اکولوژی اجتماعی و نظریه نمایش اجتماعی) بررسی؛ و نشان داده شده است که هیچ‌یک، بر مدل اسلامی از روابط اجتماعی و کالبد منطبق نیست؛ و با آن تفاوت ذاتی دارد. نفی گروه­های کوچک پایه اجتماعی (خانواده و محله) در نظریه­های سوسیالیستی و فردگرایی و عدم نگاه ایده­آل­گرا در نظریه­های اکولوژیک، آنها را برای مقاصد اسلامی نامناسب می­نماید. غیراخلاقی بودن نمایشگری در نظریه نمایش اجتماعی از دید اسلامی نیز به نوبه خود، این دیدگاه را از دور بحث برای اسلام خارج می­کند. در مقابل، نظریه جدیدی در این زمینه براساس مرور آیات و روایات مرتبط با قلمرو­های شهری، سامان داده شده است که خلاصه آن، چنین است: در اسلام عرصه فراخانگی بر حسب حقوق و تکالیف متقابلی که اسلام برای قلمروهای مختلف (از فردی تا گروهی) قرار می‌دهد؛ مکانی برای تعامل افراد برحسب گونه‌ای تحدیدشده از روابط خانگی است؛ و به همین دلیل هم، عرصه شهر از خانه به بیرون، توسیعی است از خانه. اجتماع در این مدل، یک کلّ متشکل از افراد متفرّد شده در اثر خروج از حوزه خانواده و پیوستن به عرصه غیرخانوادگی نیست؛ بلکه جامعه از توسیع هسته‌های خانواده و اشتراک لبه‌های میدان‌های جمعی شکل‌گرفته حول این هسته‌ها حاصل می‌شود و به همین ترتیب نیز، فضای شهری از هسته‌های خانگی رشدیابنده فراهم می‌آید؛ و نه اجتماع فضاهای شخصی و عمومی و پیوند آنها با فضاهای واسط. در اینجا تعریف فضای شهری نمی‌تواند آن عرصه عمومی دانسته شود که از حوزه مؤثر خانه، خارج شده و افراد در آن از روابط خانگی منفصل و در جستجوی روابط نوین برآمده‌اند؛ به بیان دیگر ما در شهر اسلامی با «فلانر» اسلامی مواجه نیستیم؛ بلکه با بلکه با انسانی مواجهیم که اسلام برای او تکالیفی را برای تبدیل شدن به انسان ایده­آل تعیین کرده است و مسئولیت فضا کمک به رسیدن مخاطب از وضع موجود به وضع ایده­آل است.

واژه‏ های کلیدی:

فضای شهری، منابع اصیل سنّت اسلامی، قلمرو، فلانر مدرن، اکولوژی انسانی، نمایش اجتماعی، روابط روستاـ شهری.

منابع

1. ابن بابویه‏، محمدبن علی. ۱۳۶۷٫ من لا یحضره الفقیه. ترجمه­ی‌ علی‌اکبر غفاری. تهران: صدوق.
2. ابن شعبه حرانى، حسن بن على. ۱۳۸۱٫ تحف العقول. ترجمه­ی بهراد جعفرى‏. تهران‏: دارالکتب الإسلامیه.
3. استیونسون، دبورا. ۱۳۸۸. شهرها و فرهنگ‌های شهری. ترجمه­ی احمد پوراحمد و رجب پناهی. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
4. اشعرى قمى، احمد بن محمد بن عیسى. ۱۴۰۸ هـ.ق. النوادر للأشعری. قم: انتشارات مدرسه امام مهدى^(عج‏).
5. المیرزا القمی، اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌. ۱۴۱۳هـ.ق. جامع الشتات. ت‍ه‍ران: شرکه الرضوان.
6. بروجرى، آقا حسین طباطبایى. ۱۴۲۹هـ.ق. منابع فقه شیعه‌. ترجمه­ی مهدى حسینیان قمى و محمد حسین‌صبورى. تهیه‌کننده: احمد اسماعیل‌تبار، و سید احمدرضا حسینى. تهران: فرهنگ سبز.‌
7. پاکزاد، جهانشاه. ۱۳۸۶٫ سیر اندیشه‌ها در شهرسازی ۱، از آرمان تا واقعیت. تهران: شرکت عمران شهرهای جدید.
8. تانکیس. فرن. ۱۳۸۸. فضا، شهر و نظریۀ اجتماعی. مناسبات اجتماعی و شکل‌های شهری. ترجمه­ی حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
9. حکیم، بسیم سلیم. ۱۳۸۱ . شهرهای عربی-اسلامی ؛ اصول شهرسازی و ساختمانی. ترجمه­ی محمدحسین ملک احمدی و عارف اقوامی مقدم. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10. حمیرى، عبد الله بن جعفر. ۱۴۱۳هـ.ق. قرب الإسناد ط- الحدیثه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏.
11. خرمشاهی، بهاءالدین و انصاری، مسعود. ۱۳۷۶٫ پیام پیامبر[صلی الله علیه و آله]. تهران: جامی.
12. صالحی، اسماعیل. ۱۳۸۷٫ ویژگی‌های فضای شهری امن. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
13. طبرسى، على بن حسن‏. ۱۳۷۹٫ مشکاه الأنوار. ترجمه­ی مهدی هوشمند و عبداله محمدى‏. قم: دارالثقلین.
14. طبرسی، [شیخ] حسن ۱۳۷۰٫ مکارم الاخلاق. قم: شریف رضى. ‏
15. عاملی، حر. ۱۴۰۹ هـ.ق. وسائل الشیعه، ج ۵٫ قم: مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام.
16. عضدانلو، حمید. ۱۳۸۸٫ ماکس وبر و عقلانیت مدرن. اطلاعات سیاسی اقتصادی (۱۶۰-۱۵۹): ۱۰۰-۱۲۳٫
17. کلینى، محمد بن یعقوب‏. ۱۴۰۷ هـ.ق. الکافی. تصحیح توسط على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
18. کلینی رازی، محمد بن یعقوب. ‏۱۳۶۳٫ گزیده کافی. به کوشش محمد باقر بهبودی‏. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‏.
19. لنگ، جان. ۱۳۸۱٫ آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه­ی علیرضا ‌عینی­فر. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
20. لیدمان، سون اریک. ۱۳۸۷٫ در سایه آینده، تاریخ اندیشه مدرنیته. ترجمه­ی سعید مقدم. تهران: اختران.
21. مدنی‌پور، علی. ۱۳۸۷٫ فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ترجمه­ی فرشاد نوریان. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
22. مسعودى، على بن حسین‏. ۱۳۶۲٫ إثبات الوصیه. ترجمه­ی محمد جواد نجفى. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
23. مغربى. ابوحنیفه، نعمان بن محمد تمیمى. ۱۳۸۵٫ دعائم الإسلام. ۲ جلد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
24. ناری قمی، مسعود. ۱۳۸۹٫ مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی. هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی (۴۳): ۶۹-۸۲٫
25. نورى، حسین بن محمد تقى. ۱۴۰۸هـ.ق. ‏مستدرک‌الوسائل و مستنبط‌المسائل‏. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏.
26. واحدى، على بن احمد. ۱۳۸۳٫ اسباب النزول. ترجمه­ی علیرضا ذکاوتى قراگزلو. تهران: نى.

References

1. Akbar, Jamel. 1988. Crisis in the Built Environment: The Case of the Muslim City. Singapore: Concept Media Pte Ltd.
2. Al-Mirza Al-Ghomi, A. 1988. A Full Antology. Tehran: Shekat-el-Rezvan.
3. Ameli, H. 1984. Assoaiatives for Shi’eh. Vol5. Qom: Al-el- Bait alayhem-al-salam.
4. Ash’ari-ye Ghomi, A. 1983. The Rare Referred Verses from Ash’ari. Qom: Entesharat-e Madrase-ye Emam Mahd
5. Azodanloo, H. 2009. Max Weber and Modern Rationality. Ettala’at-e Syasi-Eghtasadi (159-160): 100-123.
6. Banerjee, T. 2007. The Future of Public Space: Beyond Invented Streets and Reinvented Places. Urban Design Reader. Matthew Carmona & Steven Tiesdell. UK: Architectural Press: 153-162.

۷٫          Benjamin, W. 2002. on Some Motifs in Baudelaire. Rethinking Architecture. Edited by N. Leach. London and New York: Routledge: 21-32.

۸٫          Benjamin, W. 2002a. Baudelaire. or the Streets of Paris. Rethinking Architecture. Edited by N. Leach. London and New York: Routledge: 36-7.

9. Boroujeri, H.T. 2004. Compelete Original Resources of Figh’h of Shi’eh. Translated by M. Hoseinian-e Ghomi and M.H. Sabouri. Tehran: Farhang-e Sabz.
10. Canniffe E. 2006. Urban Ethic: Design in the Contemporary City. Oxon: Routledge.

۱۱٫        Csikszentmihalyi, Mihaly. 1997. Finding Flow in Everyday Life. NewYork: Basic Books.

12. Ebn-e Babeveih, M. A.1988. The One Who Do Not Have Access to A Faghih. Translated by A. A. Ghaffari. Tehran: Nashr-e Sadoogh.
13. Ebn-e Sho’beh harrani, H. A. 2002. The Gifts of Wisdoms. Translated by B. Ja’fari. Tehran: Dar-ol-Kotob el-Eslamieh.
14. Gärling, T., Biel. A. and Gustafsson. M. 2002. The New Environmental Psychology: The Human Interdependence Paradigm. Chapter5 in Handbook of Environmental Psychology. Edited by R.B. Bechtel and A. Churchman. New York: John Wiley and Sons Inc.85-94.

۱۵٫        Gehl, J.  ۲۰۰۷٫ Three Types of Outdoor Activities; Outdoor Activities and Quality of Outdoor Space. chapter15 in Urban Design Reader. Editors Matthew Carmona and Steven Tiesdell. UK: Architectural Press: 143-146.

۱۶٫        Goffman, E. 1959. The Presentation of Self in Everyday Life. New York: Doubleday Anchor Books.

17. Goonewardena, K.2008. Marxism and Everyday Life: On Henri Lefebvre. Guy Debord and Some Others. in Difference. Everyday Life: Reading Henri Lefebvre. Edited by K. Goonewardena, S. Kipfer, R. Milgrom, and C. Schmid.  London: Routledge: 117–۱۳۳٫
18. Hakim, B.S. 2002. Arabic-Islamic Cities, Principals of Urbanism and Building. Translated by M.M. Ahmady, and A. Aghvami Moghaddam. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance Publishing Institute.
19. Hemyari, A. 1988. Originality of Reference (Contemporary Print). Qom: Al-el- Bait alayhem-al-salam.
20. Hester, R. T. 1984. Planning Neighborhood Space with People. Environmental Design Series. Volume 3. USA: Van Nostrand Reinhold Company Inc.
21. Heynen, H. 1999. Architecture and Modernity: A Critique. USA: MIT Press.

۲۲٫        Jacobs, J. 1976. The Uses of Sidewalks: Assimilating Children. Environmental Psychology. Edited by H. Proshansky, H. M. Ittelson, W. H. Ittelson, and L. G. Rivlin. New York: Rinehart and Winston.

23. Khorramshahi, B. and M. Ansari. 1998. The Message of the Holy Prophet. Tehran: Jami.
24. Koleini Razi, M. 1984. A Selection of Al-Kafi. Edited by M. Behboudi. Tehran: Elmi va Farhangi.
25. Koleini, M. 1985. al-Kafi. Edited by A.A. Ghaffari, and M. Akhundi. Tehran: Dar-al-Kotob-el Eslamieh.
26. Lang, J. T. 2002. Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design. Translated by Alireza Einifar. Tehran: University of Tehran Press.

۲۷٫        Laufer, R. S., and M. Wolfe. 1976. The Interpersonal and Environmental Context of Privacy Invasion and Response. Paper Presented at the Fourth International Architectural Psychology Conference, Strasbourg, France. June 1976.

28. Liedman, Sven– Eric. 2008. I Skuggan av Framtiden: Modernitetens Idehistoria. Translated by S. Moghaddam. Tehran: Akhtaran.
29. Madani-Pour, A. 2008. Public and Private Spaces of the City. Translated by F. Noorian. Tehran: Sherkat-e Pardazesh va Barnamerizi-ye Shahri.
30. Maghrebi, A. 2006. The Foundations of Islam. Qom: Al-el- Bait alayhem-al-salam.
31. Mas’oodi, A. 1983. Prouving the Testament. Translated by M.J. Najafi. Tehran: Dar-al-Kotob-al-Eslamieh.
32. Nari Ghomi, M. 2010. Introversion: A Conceptual Study about the Introversion in Islamic City. Honar-ha-ye Ziba Memari va Shahrsazi (43): 69-82.
33. Noori, H. 1983. A Validated Review of “Vasa’el al-Shi’eh” and Resulted Issues. Qom: Al-el- Bait alayhem-al-salam.
34. Oldenburg, R. 2007. The Character of Third Places. Urban Design Reader. Matthew Carmona and Steven Tiesdell. UK: Architectural Press: 163-169.
35. Pakzad, J. 2007. The History of Thoughts in Urbanism, Vol 1, From The Utopia to The Reality. Tehran: New Towns Development Company
36. Salehi, E. 2008. The Characteristics of Secure Urban Spaces. Tehran: Urban Planning and Architecture Research Center of Iran.
37. Simmel, G. The Metropolis and Mental life. Rethinking Architecture. Edited by Neil Leach. London and New York: Routledge.
38. Smith, M.L. 2010. Testable Theory Development for Small-N Studies: Critical Realism and Middle-Range Theory. International Journal of Information Technologies and Systems Approach (3) 1: 41–۵۶٫
39. Stevenson, D. 2009. Cities and Urban Cultures. Translated by A. Pourahmad and R. Panahi. Tehran: Urban Planning and Architecture Research Center of Iran.
40. Tabarsi, A. 2000. The Lamp of the Spiritual Lights. Translated by M. Houshmand, and A. Mohammadi. Qom: Dar-ol-Thaghalain.
41. Tabarsi, H. 1991. The Transendental Ethics. Qom: Sharif Razi.
42. Taylor, R. B. 1988. Human Territorial Functioning. New York: Cambridge University Press.
43. Teige, Karel. 2002. The Minimum Dwelling. [Originally published as Nejmensˇí byt by Václav Petr. Prague.1932]. Translated and Introduced by Eric Dluhosch. Massachusetts: The MIT Press Cambridge.
44. Tonkiss, Fran. 2009. Space, The City and Social Theory: Social Relations and Urban Forms. Translated by H. Parsi and A. Aflatooni. Tehran: University of Tehran Press.
45. Vahedi, A. 2004. The Causes of Sending Down Holy Quran. Translated by A. Zekavati-ye Ghragoozlou. Tehran: Ney.