سلمان نقره‌کار

نویسنده‌مسئول، استادیار و عضو هیئت‌‌علمی دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی. تهران. ایران.

s.noghrekar@gmail.com

هیفا صالحی

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ عمران، معماری و هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات. تهران. ایران.

Hauof.h@Gmail.com

 چکیده

زیارت اولیای الهی و هم‌نشینی و مؤانست با ایشان زمینه‌ساز رشد زائر در مسیر کمال وی است و در «تربیت» فرد و اصلاح جامعه نقش مؤثری دارد؛ به شرط آنکه با رعایت آداب و مناسکی که خود اهل‌بیت فرموده‌اند انجام شود. اگرچه دو رکن اصلی زیارت «زائر و مزور» هستند، «مزار» نیز به‌عنوان ظرف مکانی زیارت می‌تواند در دو سطح بر «کیفیت زیارت» اثرگذار باشد؛ نقش حداقلی آن «برآوردن نیازهای زائران و فراهم‌کردن شرایط آسایش و آرامش برای ایشان» و نقش حداکثری آن «زمینه‌سازی برای رشد و کمال زائر» است. ایفای این نقش مستلزم آن است که ظرف زیارت متناسب با مظروف آن طراحی و ساخته شود؛ یعنی مزار به‌گونه‌ای طراحی شود که فراهم‌کنندۀ شرایط برای رعایت ادب و آداب زیارت توسط زائر باشد. تحقیق پیش‌رو با هدف ارتقای کیفیت مزارهای شیعی، در جست‌وجوی «اصول طراحی» آن‌هاست و پرسش اصلی آن است که «مزارها را چگونه طراحی کنیم تا ظرف مناسبی برای آداب زیارت باشند؟» به همین منظور ابتدا با روش مطالعات کتابخانه‌ای، با مراجعه به روایات معتبر معصومین (علیه‌السلام) و آثار اندیشمندان اسلامی «چرایی و چگونگی زیارت» احصا و به‌صورت فرایندی در پنج مرحلۀ «نیت و طهارت، سلام و ادب حضور، زیارت، عبادت و خروج» دسته‌بندی شد تا آمادۀ تبدیل به احکام معماری شود. ازسوی دیگر، با مراجعه به آثار مکتوب معمارانی که در باب «مزار» سخن رانده‌اند، مطالبی جمع‌آوری شد. برای تحلیل اطلاعات با روش مدل‌سازی، تصمیم‌گیری معماران در فرایند طراحی در سه مقیاس «شهری، معماری و معماری داخلی» مرتب شد و در ترکیب با «آداب زیارت» به‌صورت یک جدول تنظیم شد تا در نهایت، به‌عنوان نتیجۀ تحقیق متناسب با هریک از مراحل پنج‌گانۀ زیارت، پیشنهادهایی برای طراحی مزار ارائه شود.

کلیدواژه‌ها:

مزار اسلامی، بُقاع، اصول طراحی، آداب زیارت.

کتابنامه

اصلانی، مختار. ۱۳۹۱٫ «دولت‌های شیعی در ایران». مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه. ۲۶/۰۷/۱۳۹۱٫ برگرفته از سایت:  http://wiki.ahlolbait.com.

چنارانی، محمدعلی. ۱۳۸۸٫ «زیارت در اسلام و ادیان دیگر». مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. چاپ اول.

حر عاملی، محمدبن حسن. ۱۴۱۶قمری. «وسائل الشیعه». جلد ۱۰٫ قم: موسسه آل بیت (ع) لاحیاء الثرات.

حمزه‌نژاد، مهدی؛ خراسانی مقدم، صبا. ۱۳۹۱٫ «گونه‌شناسی مزارهای اسلامی در ایران؛ براساس مفاهیم قدسی تشبیه، تنزیه، جمال و جلال». دو فصلنامۀ علمی‌پژوهشی مطالعات معماری ایران. شمارۀ ۲٫

خامنه‌ای، سید علی. ۱۳۸۲٫ «بیانات در دیدار جمعی از پاسداران سپاه حفاظت ولی امر». تاریخ: ۱/۶/۱۳۸۲٫ (http://farsi.khamenei.ir).

زمانی، حسین. ۱۳۹۱٫ «درآمدی بر فرهنگ زیارت الگوی زندگی در حریم رضوی علیه‌السلام». مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی. چاپ اول.

شیخ بهایی،‌ محمد. بی‌تا. «رباعیات شیخ بهایی». سایت دیوان اشعار «گنجور». ۰۵/۰۷/۱۳۹۸٫ برگرفته‌ از سایت: https://ganjoor.net/bahaee/.

صدوق، محمد‌بن‌علی‌بن بابویه. ۱۳۹۰٫ «من لایحضره الفقیه». جلد۲٫ تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه.

طباطبایی، سید مهدی. ۱۳۹۳٫ «معنای زیارت». مجلۀ فرهنگ زیارت. شمارۀ ۱۸٫ در تاریخ ۲۴/۰۵/۱۳۹۸، برگرفته از سایت https://hawzah.net/fa/Magazine/.

قمی، شیخ عباس. ۱۳۸۱٫ «مفاتیح الجنان». ترجمه: استاد کمره‌ای. قم: انتشارات الهادی.

کلینی، محمد بن یعقوب. ۱۳۹۰٫ «اصول کافی». جلد ۴٫ ترجمه: احمد بانپور. مشهد: انتشارات استوار. چاپ اول.

مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۴ق. «بحارالانوار». جلد ۴-۹۷٫ بیروت: نشر داراحیاء الثرات العربی. (اپلیکیشن نور- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی).