ارزیابی راهبردهای تولید دانش اسلامی، با تأکید بر مطالعات شهرسازی
احسان شریفیان
دکترای شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران، تهران
ehsansharifian00@yahoo.com
محمد سیدغراب
کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ایران، تهران
seyed466@yahoo.com
چکیده
تولید دانش اسلامی دارای دو وجه ذهنی-نظری و عینی است و در مطالعات مربوطه، وجه عینی آن که به ارتباط دانش با واقعیات موجود می‌پردازد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. یکی از مؤلفه‌های مهم برای بررسی وجه عینی تولید دانش اسلامی، توجه به ابعاد رویه‌ای تولید دانش اسلامی (در مقابل ابعاد ماهوی و محتوایی) و توجه به سازوکار و چگونگی تولید دانش اسلامی در متن واقعیت موجود است. در این راستا در این مقاله با بررسی فرایند تولید علم، مدلی برای دستیابی به پارادایم دانش اسلامی و بسط این دانش، پیشنهاد داده می‌شود و اقتضائات مهم آن بررسی می‌گردد؛ سپس با انتخاب مطالعات شهرسازی اسلامی به عنوان یک نمونه موردی (با توجه به بسترهای مناسب این رشته برای تولید علم دینی)، این مسئله مطرح می‌شود که چرا این مطالعات تاکنون نتوانسته‌اند مراحل فرایند تولید دانش را بپیمایند، پارادایم شهرسازی اسلامی را تحقق بخشند و در نتیجه به جریان غالب و کارآمد تبدیل بشوند. پاسخ این پرسش را باید در راهبردهایی دنبال کرد که به مثابه نقشه راه کلان تحقیقات عمل کرده، جایگاه پژوهشهای انجام‌شده در فرایند تولید دانش را مشخص می‌کنند. ازاینرو براساس روش فراتحلیل، راهبردهای مختلفی در مطالعات مختلف این حوزه شناسایی شدند که می‌توانند الگوهای عامی برای تولید علم دینی در دیگر رشته‌ها نیز باشند. این راهبردها عبارت‌اند از: نقد مدرنیته، بومی‌سازی، دیالکتیک، سنت‌پژوهی، تحدید فقهی، ناب‌پژوهی، خردپژوهی، تمام‌پژوهی و نیازپژوهی. پس از طرح این گونه‌شناسی، تلاش شده است تا انگاره‌های اصلی مندرج در هر راهبرد تبیین شود و با پیگیری نقش هر راهبرد در فرایند شکل‌دهی پارادایم دانش اسلامی، ارزیابی جامعی از مزایا و معایب آنها ارائه گردد. با توجه به این بررسی‌ها، به نظر می‌رسد بازنگری در راهبردهای تحقیق در پژوهشهای اسلامی بتواند تا حدی فاصله آنها را با واقعیت و عینیت کاهش دهد و جنبه‌های عینی دانش اسلامی را تقویت کند.
کلیدواژگان: تولید علم دینی، مدیریت تحول در علوم انسانی اسلامی، پارادایم دانش اسلامی، شهرسازی اسلامی، گونه‌شناسی راهبردهای تولید علم.
منابع
- اراکی، محسن (۱۳۹۵). فقه نظام عمران شهری در اسلام. بازیابی در ۳۱ خرداد ۱۳۹۵، موجود در آدرس: mohsenaraki.com.
- اردلان، نادر، و بختیار، لاله (بی‌تا). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه حمید شاهرخ. تهران: سازمان زیباسازی شهرداری.
- اسماعیلی، حمید، و واسطی، عبدالحمید (۱۳۹۴). اجتهاد سیستمی، راهبرد کلان تولید الگوی اسلامی پیشرفت در افق آینده، فصلنامه علمی-پژوهشی سیاست متعالیه. : ۵۹-۸۲
- الکساندر، کریستوفر (۱۳۸۷). زبان الگو: شهرها. ترجمه رضا کربلایی. تهران: مرکز مطالعاتی تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
- اهری، زهرا (۱۳۸۵). مکتب اصفهان در شهرسازی: دستور زبان طراحی شالوده شهری. تهران: فرهنگستان هنر.
- ایمان، محمدتقی، و کلاته ساداتی، احمد (۱۳۹۲). روش‌شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان (ارائه مدلی روش‌شناختی از علم اسلامی). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- براتی، ناصر (۱۳۸۵). چالش‌های رودرروی شهرسازی در ایران در آستانه قرن ۲۱، فصلنامه باغ نظر. ۶: ۵-۲۹٫
- بستان، حسین (۱۳۹۰). گامی به سوی علم دینی (۲): روش بهره‌گیری از متون دینی در علوم اجتماعی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- بلیکی، نورمن (۱۳۹۰). طراحی پژوهشهای اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشر نی.
- پارسانیا، حمید (۱۳۸۸). هفت موج اصلاحات: نسبت تئوری و عمل. قم: موسسه بوستان کتاب. چاپ سوم.
- پرتوی، پروین (۱۳۸۷). پدیدارشناسی مکان. تهران: فرهنگستان هنر.
- پوراحمد، احمد، و وفایی، ابوذر (۱۳۹۳). مقایسه تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی (با تأکید بر نظریه شهر ماکس وبر)، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. ۱۸: ۵-۱۲٫
- پورجعفر، محمدرضا، و پورجعفر، علی (۱۳۹۱). الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مسجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی- اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. ۱۰: ۱۵-۲۴٫
- توسلی، محمود (۱۳۸۱). ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. تهران: پیام پیوند نو.
- توسلی، محمود، و بنیادی، ناصر (۱۳۸۶). طراحی فضای شهری. تهران: انتشارات شهیدی. چاپ دوم.
- جابری مقدم، مرتضی هادی (۱۳۸۴). شهر و مدرنیته. تهران: فرهنگستان هنر.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸). تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. جلد اول. قم: اسراء. چاپ هشتم.
- چالمرز، آلن فرانسیس (۱۳۷۸). چیستی علم؛ درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی. ترجمه سعید زیباکلام. تهران: انتشارات سمت.
- حبیبی، سیدمحسن (۱۳۸۴). از شار تا شهر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- حبیبی، سیدمحسن (۱۳۸۵). شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر با تأکید بر دوره زمانی ۱۳۵۷ تا ۱۳۸۳. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
- حکیم، بسیم سلیم (۱۳۸۰). شهرهای ع‍رب‍ی-اسلامی: اصول شهرسازی و ساختمانی. ترجمه محمدحسین م‍ل‍ک‌اح‍م‍دی، ع‍ارف اقوامی مقدم. تهران: وزارت فرهنگ و آرش‍اد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
- حمزه‌نژاد، مهدی و همکاران (۱۳۹۴). نقش باد در سلامت انسان در طب اسلامی و تأثیر آن در مکان‌یابی و ساختار شهرهای سنتی ایران، فصلنامه علمی-پژوهشی نقش‌جهان. ۵ (۱): ۴۳-۵۷٫
- خاک‌زند، مهدی؛ تیموری، سعیده (۱۳۹۴). بررسی تأثیر آیین‌های عاشورایی بر منظر شهری و خاطرات جمعی از دیدگاه شهروندان، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. ۱۹: ۵۵-۶۳٫
- خامنه‌ای، سیدعلی (۱۳۸۸). طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چ بیست و دوم.
- دانایی‌فرد، حس. (۱۳۸۹). نظریه‌پردازی: مبانی و روش‌شناسی‌ها. تهران: انتشارات سمت.
- دانشگاه هنر اسلامی تبریز (۱۳۹۱). مجموعه مقالات همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: اردیبهشت ۹۰٫
- داوری‌اردکانی، علیرضا (۱۳۸۹). علم و پژوهش و سیاستهای پژوهشی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رحیمی سجاسی، داود (۱۳۹۰). شیوه‌های تولید دانش (درآمدی بر تولید دانش بومی). قم: بوستان کتاب.
- رفیع‌پور، فرامرز (۱۳۶۰). کندوکاوها و پنداشت‌ها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- رفیعیان، محسن (۱۳۹۴). شهرسازی اسلامی، روش‌شناسی و طرح مسئله. طرح پژوهشی با دانشگاه یزد. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران: گزارش شماره ۳۰۶٫
- سامه، رضا (۱۳۹۴). معماری وکیفیت زندگی انسان در نظام معرفتی‌اسلام. قزوین: جهاد دانشگاهی واحد قزوین.
- سوزنچی، حسین (۱۳۸۹). معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- طباطبائی، محمدحسین (۱۳۹۰ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات. چاپ دوم.
- عطایی همدانی، محمدرضا و همکاران (۱۳۹۰). بررسی و الگوشناسی مکان‌یابی مساجد عصر نبوی در مدینه، فصلنامه علمی-پژوهشی باغ نظر. ۱۶: ۳-۱۶٫
- علی‌آبادی، محمد (۱۳۸۲). پنجره‌ای به شهر خداوند، فصلنامه مدرّس هنر. ۱ (۳).
- علی‌آبادی، محمد (۱۳۸۴). خانه‌های دل: بحثی در تبیین بعضی از اُصول ساختاری مسکن از دیدگاه تفکر اسلامی، فصلنامه جامع مهندسی اُسوه. ۱٫
- علی‌پور، مهدی، و حسنی، حمیدرضا (۱۳۹۰). پارادایم اجتهادی دانش دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ دوم.
- فرزاد بهتاش، محمدرضا و همکاران (۱۳۹۰). درآمدی بر تاب‌آوری شهرهای اسلامی، اولین همایش معماری و شهرسازی اسلامی: مجموعه مقالات منتخب. تبریز.
- قرائتی، محسن (۱۳۹۳). سیمای مسکن و شهر اسلامی. تهران: مؤسسه فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
- قربانی، رحیم (۱۳۹۳). معماری و شهرسازی مطلوب اسلامی: درآمدی بر فقه کاربردی و تمدنی و مسکن مطلوب اسلامی. تهران: شبکه اندیشه.
- قطبی، علی‌اکبر (۱۳۸۷). معماری امروز ایران و مسئله هویت: مفهوم هویت و معماری امروز ایران، مجله آینه خیال. ۱۰: ۷۸-۸۳٫
- کوهن، توماس (۱۳۸۹). ساختار انقلاب‌های علمی. ترجمه سعید زیباکلام. تهران: انتشارات سمت.
- گروت، لیندا، و وانگ، دیوید (۱۳۸۴). روشهای تحقیق در معماری. ترجمه علیرضا عینی‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- لبیب‌زاده، راضیه و همکاران (۱۳۹۴). بازخوانی سازمان فضایی خانه بر اساس متون اسلامی به روش EBS و تطبیق آن با اولویت‌های روابط فضایی از دیدگاه الکساندر و لنگ، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی-اسلامی. ۲۲: ۵-۲۲٫
- مرادی، محمد و همکاران (۱۳۹۰). شهر اسلامی نمونه بارز شهر پایدار، اولین همایش معماری و شهرسازی اسلامی: مجموعه مقالات منتخب. تبریز.
- مرتضی عاملی، جعفر (۱۳۸۹). شهر اسلامی؛ نشانه‌ها و شناسه‌ها. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
- مرتضی، هشام (۱۳۸۷). اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام. ترجمه ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
- مفیدی شمیرانی، سیدمجید و همکاران (۱۳۹۵). مسکن اجتماعی: تبلور هویت، فرهنگ، پایداری. تهران: علم معمار رویال.
- مهدی‌زاده، حسین (۱۳۹۴). بینش تمدنی: منظومه اعتقادات اجتماعی؛ تقریری از کلام اجتماعی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدمهدی میرباقری. قم: کتاب فردا. چاپ دوم.
- ناری قمی، مسعود و همکاران (۱۳۹۵). رفتار تولیدی در خانه (مطالعه موردی: تولید در خانه در قشر مذهبی شهر قم). مجله علمی-پژوهشی پژوهشهای معماری اسلامی. ۴ (۱): ۱-۱۶٫
- ناری قمی، مسعود، و قره‌بیگلو، مینو (۱۳۹۴). الگوواره دانش روانشناسی محیط در تعامل با اندیشه اسلامی، پژوهشهای معماری اسلامی، ۳ (۱): ۱۹-۳۶٫
- نصر، طاهره (سها) (۱۳۹۴). تجلی حکمت در باغ ایرانی. شیراز: نوید شیراز. چاپ دوم.
- نقره‌کار، عبدالحمید (۱۳۹۵). نسبت اسلام با فرایندهای انسانی فرانظریه سلام (SALAM) طرح مدلی (بنیادی– کاربردی) در (ساختار، منابع، مبانی و ارزیابی) آثار هنری، معماری و شهرسازی از منظر اسلامی (راهبردها، راهکارها، راه حل‌ها و نقد فرایندهای انسانی)، پژوهشهای معماری اسلامی. ۴ (۳): ۱-۲۱٫
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۸۳). بارزه‌های شهر و معماری اسلامی، نامه فرهنگستان علوم. ۲۶ و ۲۷: ۴۳-۷۴٫
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۸۹). تحلیل و طراحی فضای شهری. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۱). شهر بیداری (اصول، شیوه‌ها، جلوه‌ها). تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۳). اصول طراحی و برنامه‌ریزی شهرعقل‌مدار. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۳). شهر زیبا (مبانی، عوامل و معیارها). اصفهان: سازمان فرهنگی‌تفریحی شهرداری اصفهان.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۵). شهر علوی: شهر آرمانی تحقق‌پذیر در دنیا. تهران: انتشارات خورشید باران.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۵). طراحی شهر و فضای شهری ایرانی. تهران: انتشارات خورشید باران.
- نقی‌زاده، محمد (۱۳۹۵). نظریه فضای حیات طیبه: شهر آرمانی اسلام. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
- نوریان، فرشاد و همکاران (۱۳۹۳). کاوشی در نظام مساجد در کاربری زمین شهر و استخراج معیارهای مکان‌گزینی آن، هنرهای زیبا (معماری و شهرسازی). ۱۹ (۳): ۳۹-۵۲٫
- واسطی، عبدالحمید (۱۳۸۸). نگرش سیستمی به دین. مشهد: مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام.
- Capra, Fritjof )1996(. The Web of Life: a New Scientific Understanding of Living Systems. First edition. New York: HarperCollins.
- Gokturk, Erek (2000). What is “Paradigm”?. Accssesed on 2017/3. folk.uio.no/erek/essays.
- Neuman, William Lawrence (2000). Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approach. Boston: Allyn and Bacon. Fourth edition.
- Ritzer, George (1975). Sociology: A Multi-paradigm Science. Boston: Allyn & Bacon.
